����ý

Am hanner dydd ar 28 Chwefror, 1953, cerddodd Francis Crick a James Watson mewn i dafarn The Eagle yng Nghaergrawnt a chyhoeddi, “Rydyn ni wedi darganfod cyfrinach bywyd.”

Yn gynharach y bore hwnnw, yn labordy Cavendish gerllaw, roedd y ddau wyddonydd wedi canfod strwythur asid deocsiriboniwcleïg neu DNA.

Newidiodd y darganfyddiad hwn fyd gwyddoniaeth a meddygaeth am byth a rhannodd Crick, Watson a Maurice Wilkins wobr Nobel am eu gwaith yn 1962.

Darganfyddiad Crick a Watson

Cafodd DNA ei ddarganfod yn 1869 ond fe gymerodd hi tan 1943 i wyddonwyr sylweddoli mai DNA oedd y deunydd genetig mewn celloedd a’i fod yn cynnwys côd bywyd. Y cam nesaf oedd canfod ei strwythur er mwyn deall sut mae’r gennyn, uned sylfaenol etifeddiad, yn gweithio a sut mae’n cael ei basio o un genhedlaeth i’r nesaf.

Roedd Crick a Watson yn ceisio adeiladu model 3D o foleciwl DNA. Ond nid nhw oedd yr unig rai oedd yn gweithio ar ganfod ei strwythur. Roedden nhw’n cystadlu gyda thîm yn King’s College Llundain a oedd yn defnyddio techneg newydd grisialograffaeth i astudio DNA.

Llwyddodd un ohonyn nhw, Rosalind Franklin, i dynnu patrwm diffreithiant pelydr X oedd yn dangos siap helics, sef Ffotograff 51. Heb yn wybod iddi hi, dangosodd un o’i chydweithwyr y llun i James Watson. Pan welodd e’r llun roedd e’n gwybod bod ei ddamcaniaeth e a Francis Crick am strwythur DNA yn gywir.

Strwythur DNA

Camp Crick a Watson oedd sylweddoli bod yna ddau edefyn sy’n torchi o gwmpas ei gilydd i ffurfio helics dwbl. Mae’r ddau edefyn wedi ei dal at ei gilydd gan fondiau rhwng parau o fasau. Mae pedwar math o fas - adenin, thymin, cytosin a gwanin.

Mae DNA ym mhob cell ddynol. Mae’r 3 biliwn pâr o fasau ym mhob cell i ffitio mewn i ofod sy’n 6 micron ar draws. Pe byddai’r DNA mewn un gell yn cael ei ymestyn byddai’n 2m o hyd. Byddai’r holl DNA mewn corff dynol yn ymestyn i Plwton ac yn ôl.

Mae’r genom dynol - yr holl ddeunydd genynnol sydd yn ein DNA - fel y rysáit i wneud bod dynol. Byddai un copi ohono yn llenwi mwy na chant o lyfrau. Mae’n cynnwys 700MB o ddata (dim ond 130MB sydd yn yr Encyclopedia Britannica).

DNA ac esblygiad

Drwy DNA mae gwybodaeth genetig yn cael ei drosglwyddo o genhedlaeth i genhedlaeth, felly mae'n chwarae rhan allweddol mewn esblygiad. Dyma'r broses sy’n galluogi pethau byw i newid dros amser. Mae’r newidiadau hyn yn digwydd achos bod y genom yn newid.

Mae darganfod strwythur DNA a dechrau deall y rhan mae’n ei chwarae mewn etifeddiad wedi profi bod damcaniaethiau esblygiad Alfred Russel Wallace a Charles Darwin yn gywir. Fe ddywedon nhw bod rhywogaethau yn hanu o gyd-hynafiad. Pan gyhoeddodd Darwin ei lyfr On the Origin of Species yn 1859, roedd llawer yn gwrthod credu bod bodau dynol, epaod a mwnciod yn perthyn i’w gilydd.

Mae’n anhygoel bod y pedwar bas mewn DNA yn gyfrifol am holl amrywiaeth bywyd ar y Ddaear. Yr un system DNA sydd gan fodau dynol, bacteria a mamothiaid. Rydyn ni’n rhannu 99% o’n DNA gyda tsimpansîs a tua 50% o’n DNA gyda bananas.