����ý

Pan mae metelau’n adweithio ag anfetelau, mae electronau yn cael eu trosglwyddo o’r atomau metel i’r atomau anfetel, gan ffurfio ï�DzԲ���. Enw’r math hwn o gyfansoddyn yw cyfansoddyn ï�Dz�ig.

Mae adweithiau rhwng metelau ac anfetelau’n cynnwys:

• sodiwm + clorin → sodiwm clorid
• magnesiwm + ocsigen → magnesiwm ocsid
• calsiwm + clorin → calsiwm clorid
• potasiwm + ocsigen → potasiwm ocsid
• alwminiwm + ocsigen → alwminiwm ocsid

Does dim angen manylion am sut mae ï�DzԲ���’n ffurfio yn y testun hwn. Yn Uned 1 mae disgwyl i ti allu defnyddio’r tabl o ï�DzԲ��� cyffredin i ganfod yr ï�DzԲ��� sy’n bresennol mewn cyfansoddyn ac yna llunio fformiwla’r cyfansoddyn o’r ï�DzԲ���.

Sodiwm clorid

• Canfod yr ï�DzԲ��� – mae sodiwm clorid yn cynnwys ï�DzԲ��� sodiwm (Na⁺) ac ï�DzԲ��� clorid (Cl^-).
• Canslo’r gwefrau – rhaid i gyfanswm gwefr cyfansoddyn ï�Dz�ig fod yn sero. Mae hyn yn golygu bod angen yr un nifer o wefrau positif ag o wefrau negatif. Gan fod gan y sodiwm un wefr bositif a’r clorid un wefr negatif, dim ond un o bob un sydd ei angen i ganslo’r gwefrau.
• Llunio’r fformiwla – mae angen un o bob ï�Dz�. Mae hyn yn arwain at fformiwla o NaCl.

Weithiau mae fformiwla ï�Dz�ig yn cynnwys ï�DzԲ��� cyfansawdd – grŵp o atomau sy’n bondio â’i gilydd, â gwefr gyffredinol.

Magnesiwm hydrocsid

• Canfod yr ï�DzԲ��� – mae magnesiwm hydrocsid yn cynnwys ï�DzԲ��� magnesiwm (Mg²⁺) ac ï�DzԲ��� hydrocsid (OH^-).
• Canslo’r gwefrau – rhaid i gyfanswm gwefr cyfansoddyn ï�Dz�ig fod yn sero. Yn yr achos hwn, mae gan fagnesiwm ddwy wefr bositif sy’n golygu bod angen dau grŵp hydrocsid i ganslo’r gwefrau’n llwyr.
• Llunio’r fformiwla – mae angen un ï�Dz� magnesiwm a dau ï�Dz� hydrocsid. Gan fod ï�DzԲ��� hydrocsid wedi’u gwneud o grŵp o atomau, rhaid i ni eu rhoi nhw mewn cromfachau yn y fformiwla. Mae hyn yn arwain at fformiwla o Mg(OH)₂.

Dyma ï�DzԲ��� cyfansawdd eraill sy’n cael eu defnyddio:

• carbonad (CO₃^2-)
• sylffad (SO₄^2-)
• nitrad (NO₃^-)
• amoniwm (NH₄⁺)

Haearn(III) ocsid

Yn gyntaf, rhaid adnabod yr ï�DzԲ��� – mae haearn(III) ocsid yn cynnwys ï�DzԲ��� haearn(III) (Fe³⁺) ac ï�DzԲ��� ocsid (O^2-).

Nesaf, rhaid canslo’r gwefrau – rhaid i gyfanswm gwefr cyfansoddyn ï�Dz�ig fod yn sero. Mae hyn yn golygu bod rhaid i ni gael yr un nifer o wefrau positif ag o wefrau negatif. Gan fod gan yr haearn dair gwefr bositif a’r ocsid ddwy wefr negatif, yr unig ffordd o ganslo’r gwefrau yw cael chwech o bob un. Mae hyn yn golygu bod angen dau ï�Dz� haearn a thri ï�Dz� ocsid.

Enghraifft

Yn olaf, rhaid llunio’r fformiwla – mae angen dau ï�Dz� haearn a thri ï�Dz� ocsid. Mae hyn yn arwain at fformiwla o Fe₂O₃.

Dydy gwefrau’r ï�DzԲ��� yn fformiwla’r cyfansoddyn ddim yn cael eu hysgrifennu. Mae nifer yr ï�DzԲ��� o bob elfen yn cael ei ysgrifennu fel rhif isysgrif ar ôl y symbol atomig.