´óÏó´«Ã½

Rwy'n cofio fy hen-dad-cu Jim Havard. Roedd e'n ddall ac yn byw yn stafell ffrynt Mamgu.

'Dwi ddim yn cofio ei frawd Tom. Does neb yn cofio Tom.

Buodd e farw yn 1920, flwyddyn a hanner ar ôl dod adre o'r rhyfel. Roedd e'n 22 oed.

Nwy laddodd e - yr un nwy a laddodd cymaint o ddynion ifanc ar faes y gad - ond yn wahanol iddyn nhw, marw 'nôl yma mewn ysbyty wnaeth Tom.

Mae ei enw ar gofeb rhyfel Aberbanc yn Nyffryn Teifi - cofeb sy'n cael ei hadnabod yn lleol fel Y Milwr Gwyn.

Fel plentyn fe gydiodd y gofeb yn nychymyg Huw Davies.

Mae'n dweud iddi gael ei rhoi gyferbyn â'r ysgol er mwyn i'r plant gael eu hatgoffa'n ddyddiol o aberth y bechgyn lleol.

Yn ôl Huw fe dalodd y gornel fach hon o Gymru'n ddrud am ei rhan yn y Rhyfel Mawr.

"Doedd 18%, 19% o'r bechgyn ddim wedi dod 'nôl," meddai.

"Ar gyfartaledd, trwy'r DU, oedd canran y rhai oedd yn cael eu lladd rhwng 8% a 9%.

"Mae hwnna, i fi, yn dangos beth oedd aberth bechgyn yr ardal. Roedd e lawer yn fwy na lot o lefydd eraill."

Mae enw hen-ewythr Enfys Davies ar y gofeb hefyd. Bu farw Dan Lewis yn nyddiau olaf y rhyfel.

Roedd clychau eglwys Llanfair Orllwyn yn canu i nodi fod y rhyfel ar ben pan glywodd y teulu na fyddai Dan yn dychwelyd.

Nid gan ei theulu y cafodd Enfys yr hanes, ond yn hytrach mewn hen erthygl bapur newydd.

Doedd teuluoedd ddim yn trafod y rhyfel, meddai.

"O' nhw'n cadw'r peth iddyn nhw eu hunain, mwy na thebyg achos bod y profiadau oedden nhw wedi'u cael mor erchyll.

"O' nhw ddim eisiau rhannu'r profiadau 'ny gyda'r teulu a ddim eisiau ailagor y graith efallai.

"'Sai'n meddwl ein bod yn llawn sylweddoli y profiadau erchyll gaethon nhw."

Mae hynny'n wir am fy nheulu innau hefyd.

Dwi'n gwybod mwy am hanes Tom Havard nag oedd mam-gu er y byddai hi'n gweld ei enw ar y gofeb wrth fynd i'r ysgol ac yn gwybod ei fod yn frawd i'w thad.

Ymunodd Tom Havard â chatrawd newydd y Gwarchodlu Cymreig ym mis Ebrill 1915.

Erbyn diwedd Medi y flwyddyn honno roedd ar faes y gad yn Loos - brwydr aeth o chwith i'r cynghreiriaid â Tom yn ei chanol hi.

Wrth iddyn nhw gael eu gwthio 'nôl gan Yr Almaen fe gafodd ei adael ar ôl ar dir neb.

Roedd e, a thri milwr arall a dau Almaenwr roedden nhw wedi eu dal, yn sownd yng nghanol maes y gad.

Doedd dim posib symud am fod yr ymladd yn digwydd o'u cwmpas. Ar ôl tridiau fe lwyddon nhw i ddychwelyd yn saff gyda'r ddau garcharor rhyfel.

Fe gafodd Tom dystysgrif am ei ddewrder.

Hon fyddai'r ddihangfa gynta' o nifer iddo.

Mae adroddiad o bapur newydd y Cambrian News ym mis Ebrill 1916 yn sôn amdano'n dianc yn ddianaf ar ôl cael ei gladdu'n fyw mewn ffrwydrad.

Ddechrau Awst 1917 cafodd ei anafu ym mrwydr Cefn Pilkem, a hynny ar ddiwrnod ei ben-blwydd yn 20 oed.

Ym mis Ionawr 1918, tra'i fod gartre am gyfnod, cafodd ei longyfarch ei fod wedi para cyhyd er mai o drwch blewyn oedd hynny.

Ychydig wythnosau cyn diwedd y rhyfel dychwelodd adre'n dioddef o effeithiau anadlu nwy gwenwynig, a bu farw flwyddyn a hanner yn ddiweddarach.

Dim ond yn ddiweddar, wrth wneud ymchwil, 'dwi wedi dod i wybod hanes Tom a'i frawd Jim, fy hen-dad-cu, yn y Rhyfel Mawr.

Ond ydy gwybod mwy am yr erchylltra brofodd y bechgyn yma yn gwneud cofio'n haws?

Teimladau cymysg sydd gan Enfys.

Yr hyn sy'n drist, ac rwy'n meddwl am hyn ar yr adeg hyn o'r flwyddyn pob amser - y'n ni ddim wedi dysgu dim byd," meddai.

"Ni'n cofio am yr holl bobl sydd wedi'u lladd yn y Rhyfel Byd Cyntaf a'r Ail Ryfel Byd, a ni'n dal yn rhyfela."

Y Rhyfel Mawr oedd y tro cynta' i'r milwr cyffredin gael ei gofio.

S'neb yn cofio Tom Havard, ond 'dwi'n ei nabod e'n well erbyn hyn.

Bydd rhagor am y stori yma ar raglen Newyddion 9 nos Wener.