´óÏó´«Ã½

Am yr eildro yn unig yn ei hanes, mae archeolegwyr wedi bod yn archwilio safle caer o'r Oes Haearn yn Aberystwyth.

Yr heneb amlycaf ar fryn Pen Dinas yw'r golofn 60 troedfedd a adeiladwyd yn y 1850au fel cofeb i Ddug Wellington.

Ond mae gan yr archeolegwyr fwy o ddiddordeb mewn heneb sy'n llawer iawn hÅ·n.

Yn ei anterth dros 2,000 o flynyddoedd yn ôl roedd bryngaer Pen Dinas yn "gampwaith o bensaernïaeth a pheirianneg yr Oes Haearn".

Hon yw'r fryngaer fwyaf o'r Oes Haearn yng Ngheredigion - mae'n dyddio o tua 400 mlynedd cyn Crist.

Roedd y fryngaer enfawr yn amgylchynu ardal o 3.5 hectar, tua'r un maint â thri a hanner cae rygbi.

'Ased i Aberystwyth gyfan'

Bu Ymddiriedolaeth Archeolegol Dyfed yn gweithio ar y safle am y tair wythnos diwethaf ar ôl derbyn cyllid gan Cadw, y corff sy'n gyfrifol am ofalu am lefydd hanesyddol yng Nghymru.

"Mae'n heneb mor enfawr - ac roedd y gwaith a aeth mewn i'w greu i gyd wedi'i wneud gan bobl gydag offer llaw, doedd dim JCBs na chloddwyr mecanyddol yma", meddai Fran Murphy o'r ymddiriedolaeth, sydd wedi arwain y gwaith cloddio.

"Mae'n ased ar gyfer Aberystwyth gyfan. Rwy'n credu tasen ni'n gallu gwella'r mynediad a gwella'r arwyddion er mwyn gwneud pobl yn ymwybodol pa mor hygyrch y gall fod, a denu pobl yma i edrych o'u cwmpas a gweld sut mae'n rhan o'r hanes sy'n gwneud Aberystwyth a'r ardal gyfagos beth ydyn nhw heddiw."

Y darganfyddiadau pwysicaf yn ystod y cloddio diweddar yw glain ambr, a ddefnyddiwyd yn ôl pob tebyg fel darn o emwaith yn ôl yr archeolegwyr.

Hefyd olwyn garreg - troellwr gwerthyd mae'n debyg a ddefnyddiwyd wrth wehyddu.

Dywedodd Fran Murphy eu bod wedi eu darganfod mewn lleoliad a oedd yn awgrymu eu bod wedi cwympo o dan lawr un o'r tai y tu mewn i waliau'r gaer.

"Rwy'n credu eu bod wedi mynd ar goll - fe'u canfuwyd ar blatfform cwt lle'r oedd rhywun yn byw ac y bydden nhw, yn ôl pob tebyg, wedi cwympo trwodd o dan y llawr.

"Mae'r ambr yn ddarganfyddiad eithaf prin a byddai'r person, pwy bynnag oedd yn berchen ar rhain, yn flin eu bod wedi mynd ar goll."

Dywedodd Ms Murphy ei bod yn anodd dyddio'r gwrthrychau, ond efallai y byddai hynny'n bosibl ymhen amser.

"Gobeithio erbyn diwedd y prosiect hwn y byddwn yn gallu cael dyddio radiocarbon, a ddylai roi llawer mwy inni ynglŷn â'r union ddyddiad, ond maen nhw'n sicr dros 2,000 oed."

Beth oedd pwrpas safle Pen Dinas?

Yn ôl y Cofnod Henebion Cenedlaethol Cymru roedd y fryngaer "wedi dechrau bywyd fel safle amddiffynedig syml ar gopa'r gogledd" o fryn Pen Dinas.

Dywed y cofnod y byddai wedi ei "amgáu gan ragfur o rwbel wedi'i bacio a ffos allanol. Rhai blynyddoedd yn ddiweddarach ar ôl i'r cyntaf gael ei adael, efallai tua 400-300cc, adeiladwyd caer newydd ar y copa uwch i'r de, gyda gatiau cywrain a rhagfur sylweddol o waliau cerrig gyda ffos allanol."

Datblygwyd y safle dros amser ac adeiladwyd rhagfuriau ychwanegol yn cysylltu'r copaon i'r gogledd a'r de, ar draws darn o dir sy'n cael ei alw'n isthmws.

Yn ôl Cofnod Henebion Cenedlaethol Cymru, byddai Pen Dinas "yn ei anterth [yn y degawdau diwethaf cyn Crist]… yn gampwaith o bensaernïaeth a pheirianneg yr Oes Haearn".

Dywed y cofnod y byddai gan y gaer "giât isthmws â waliau cerrig… mor uchel ag adeilad deulawr ac fe'i croeswyd gan bont bren wedi'i chynnal ar bedwar postyn pren enfawr".

Roedd Jack, tad-cu Margaret Burns, wedi helpu gyda'r cloddiad gwreiddiol ar y safle yn y 1930au. Roedd yn weithiwr lleol, un o lawer a aeth i helpu gyda'r gwaith gafodd ei arwain gan Darryl Forde.

Yr Athro Forde oedd â chadair Daearyddiaeth ac Anthropoleg ym Mhrifysgol Aberystwyth ar y pryd, ac arweiniodd gloddiad pum mlynedd o safle Pen Dinas.

Dywedodd Ms Burns, sy'n byw ar waelod bryn Pen Dinas: "Rwy'n tybio bod yr Athro Forde wedi hysbysebu am ddynion lleol i ddod i helpu gyda'r cloddio, fel llafurwyr i glirio'r pridd.

"Roedden nhw o hyd yn brin o arian yn y dyddiau hynny, roedd hi'n 1934, ac mae'n debyg y byddai unrhyw beth yn help.

"Rydw i i lawr ar waelod Pen Dinas ac roedd fy nhad-cu lan f'yna 87 mlynedd yn ôl, felly mae'n rhywbeth eitha' emosiynol i mi, a dweud y gwir."

Yn union fel y cafodd yr Athro Forde gymorth gwirfoddolwyr lleol yn ystod cloddfa'r 1930au, mae Ymddiriedolaeth Archeolegol Dyfed hefyd wedi galw ar bobl leol i helpu yn 2021.

Yn ystod tair wythnos o gloddio fe helpodd tua 60 o wirfoddolwyr lleol, a'r mwyafrif yn dod o bentref cyfagos Penparcau.

Darganfyddiad 'cyffrous iawn'

Roedd un o'r gwirfoddolwyr, Simon Rodway, ar y safle pan gafwyd hyd i'r droellen oedd yn rhan o declyn gwehyddu.

"Roedd pawb yn gyffrous iawn - roedd e'n edrych yn wych, yn grwn ac yn berffaith rownd gyda thwll yn y canol. Roedd yn gyffrous iawn i fod yna a gweld hynny.

"Mae'n lle o bwysigrwydd yn y cyfnod mae'n amlwg. Mae digon o gaerau o'r cyfnod ond mae'r rhan fwyaf yn fach o gymharu â Phen Dinas felly mae'n amlwg bod rhywun o bwys wedi byw yna.

"Dwi ddim yn credu bod pobl yn meddwl digon am y lle nac yn gwneud digon ohono fe mewn gwirionedd.

"Licen i weld mwy o arwyddion fel bod twristiaid a phobl leol o ran hynny yn ymwybodol o'r hyn sydd yna ac yn gwerthfawrogi lle bendigedig."

Dywed Ms Murphy fod cynlluniau i archwilio safle Pen Dinas ymhellach y flwyddyn nesaf: "Yn bendant mae gobeithion ar gyfer cloddio yn y dyfodol.

"Mae Cadw yn hynod gefnogol ac rydym yn edrych am arian cyfatebol gan bartneriaid eraill i gynyddu faint o waith y gallwn ei wneud.

"Yn lleol, mae 'na ymdrech i godi proffil Pen Dinas fel ased i Aberystwyth gyfan, i godi ei broffil ac i sicrhau ei fod yn cael ei werthfawrogi a'i gynnal ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol."