´óÏó´«Ã½

Beth mae ein dŵr gwastraff ni'n datgelu am iechyd ein cymunedau, a sut all o helpu i daclo Covid-19 yn y dyfodol?

Dyna'r cwestiwn sy'n cyffroi gwyddonwyr ar hyn o bryd wrth i gynllun profi dŵr gwastraff gael ei ehangu ar draws Cymru a thu hwnt.

Mae'r prosiect dan arweiniad Llywodraeth Cymru yn bartneriaeth rhwng sefydliadau fel Prifysgol Bangor a chwmnïau fel Dŵr Cymru.

Mae arbenigwyr hefyd yn gyffrous am y potensial i fonitro feirysau eraill a hapusrwydd cymunedau yn gyffredinol, trwy edrych ar facteria neu olion cyffuriau a meddyginiaethau gwrth-iselder mewn dŵr gwastraff.

Yn ôl Llywodraeth Cymru, mae'r data hefyd yn hanfodol gan nad ydy o'n dibynnu ar ddefnydd pobl o brofion Covid, yn enwedig wrth i'r pwyslais symud o brofion PCR i fwy o brofion llif unffordd.

Fe ddechreuodd y tîm ym Mhrifysgol Bangor gydweithio gyda Dŵr Cymru i fonitro samplau dŵr gwastraff ar safle yn Nhreborth ger Bangor o fewn wythnosau i'r achosion cyntaf o coronafeirws ymddangos yng Nghymru yn 2020.

Y fantais yn ôl Dr Helen Howard-Jones, aelod o'r tîm ym Mhrifysgol Bangor, ydy bod modd cael canlyniadau cyflym a rhoi "darlun amser real" o sut mae'r feirws yn symud o gwmpas y boblogaeth.

"Does 'na ddim oedi rhwng rhywun yn cael Covid a rhwng pryd maen nhw'n dechrau 'efo symptomau - os ydyn nhw'n cael symptomau wrth gwrs," meddai.

Mae samplau yn cael eu cymryd o'r dŵr gwastraff pob 20 munud dros gyfnod o 24 awr, ac yn dangos os yw lefelau Covid yn codi neu ostwng yn yr ardal.

Roedd gwaith y tîm ym Mangor wedi galluogi gwyddonwyr i weld twf Omicron o fewn cymunedau a rhoi gwybod i Lywodraeth Cymru am y patrymau.

Dywedodd y Gweinidog Iechyd, Eluned Morgan: "Beth oedd yn ddiddorol bod y dŵr gwastraff yma a'r monitro yma wedi helpu ni i ddilyn ton Omicron - o ble oedd o'n dod, ymhle oedd o'n dod, i ba raddau oedd o'n codi a hefyd i ba raddau o'dd e'n cwympo.

"O'dd y ffaith bod e'n cwympo tu mewn i'n cymunedau ni - ac roedden ni'n gwybod hynny drwy'n dŵr gwastraff ni - yn golygu ein bod ni wedi gallu rhyddhau rhai o'r cyfyngiadau yna."

Yn ogystal â'r potensial i adnabod amrywiolion newydd o Covid yn y dyfodol, mae arbenigwyr hefyd yn ei weld fel modd o fonitro iechyd a hapusrwydd yn fwy cyffredinol.

Dywedodd Marc Davies, pennaeth trin dŵr gwastraff efo Dŵr Cymru: "Y'n ni'n gallu edrych yn ehangach na Covid - yn enwedig beth y'n ni wedi dysgu dros y ddwy flynedd ddiwetha' - i edrych am viruses eraill, pathogens, cyffuriau sydd mewn yn y dŵr gwastraff sy'n dod mewn i'n gweithfeydd trin gwastraff ni."

Mae'r rhaglen yn cael ei ehangu rŵan i fyrddau iechyd ac awdurdodau lleol eraill yng Nghymru, ar draws 48 o safleoedd.