大象传媒

Wedi i sawl ymdrech i drafod a dod i gytundeb gan wasanaeth ACAS a'r Aelod Seneddol Dafydd Wigley fynd i unman penderfynodd aelodau'r undeb gynnal streic.

Ond er mwyn cadw'r ffatri i fynd bydden nhw'n ei chynnal bob yn ail wythnos a dod i mewn i weithio ar yr ail wythnos fel bod cynnyrch yn dal i gael ei greu a chadw'r busnes i fynd.

Wedi'r wythnos gyntaf ar streic, aeth y gweithwyr yn 么l i weithio am yr ail wythnos ond roedd y gi芒t wedi ei chloi y bore hwnnw a'r rheolwr, Ken Godfrey, yn sefyll y tu 么l iddi yn gwrthod eu gadael i mewn.

Roedd y camer芒u yn ffilmio wrth i Ken Godfrey ddweud wrth Tom Jones, trefnydd rhanbarthol y T&G, ac un o bileri'r streic, y bore hwnnw bod y ffatri wedi rhoi'r gweithwyr ar wyliau ac felly doedd dim hawl ganddyn nhw ddod i mewn.

Yr un pryd roedd na weithwyr newydd yn cerdded i mewn i gymryd eu lle.

Roedd 'na deimladau cryf tuag atyn nhw gan aelodau'r T&G.

Roedd rhaid iddyn nhw eu cael er mwyn amddiffyn y busnes meddai'r rheolwyr.

O hynny ymlaen roedd yna linell biced 24 awr y dydd o flaen mynedfa'r ffatri am ddwy flynedd ac wyth mis.

Mae Gerald Parry, cadeirydd cangen yr undeb oedd wedi gwneud 30 mlynedd yn y ffatri, yn mynnu nad streic oedd hi mewn gwirionedd ond cael eu cloi allan.

"Lock out oedd o, 100 mlynedd i'r flwyddyn i Streic y Penrhyn, 'nath ddigwydd pum neu chwech milltir i ffwrdd o'r seit yna. Union yr un peth," meddai am y streic a barodd o 1900-1903.

"Y ddwy streic hiraf sy' 'di bod yn y wlad 'ma a ddim yn bell o'i gilydd yn yr un ardal, drws nesa i'w gilydd jyst."

Cael eu cloi allan am wrthod derbyn amodau gwaith a mynnu hawl i undeb oedd y streicwyr hynny hefyd, ac roedd un o gyndeidiau Gerald yn un ohonyn nhw.

"Roedd fy nhaid ochr Mam yn Streic y Penrhyn - roedd fy nhad a'n mam yn dod o deulu'r chwareli, un yn Bethesda a'r llall ochr arall yn Dorothea.

"Roedd fy nhad, fy nhaid a'r teulu gyd yn undebwyr cryf i gyd yn hir yn 么l ac oedd yr hen go' wedi deud wrthan ni faint o bwysig ydi undeb a be' mae o wedi ei wneud i bobl fatha ni."

Yn 么l y gyfraith roedd gweithwyr ar streic swyddogol yn cael aros allan am wyth wythnos heb gael eu diswyddo.

Pan ddaeth yr wyth wythnos i ben roedd hi'n ergyd i gael llythyr gan Craig Smith yn dweud eu bod wedi eu diswyddo.

Roedd yr undeb yn dadlau iddyn nhw gael eu hatal rhag gweithio yn ystod y cyfnod hwnnw.

Aethon nhw i dribiwnlys cyflogaeth yn Lerpwl, gyda John Davies yn achos prawf ar ran yr holl weithwyr, a John Hendy QC yn eu cynrychioli.

Mae Hendy yn arbenigwr ar achosion cyflogaeth a llwyddodd i ddangos bwriad y rheolwyr i ddiswyddo o'r dechrau; 14 Tachwedd 2002 roedd dathlu mawr pan glywodd y gweithwyr eu bod wedi ennill yr achos.

Roedd ennill yr achos yn fuddugoliaeth o ran egwyddor, ond chafodd y gweithwyr mo'u swyddi yn 么l a wnaeth Craig Smith ddim talu ceiniog o iawndal iddyn nhw.

I ddechrau dywedodd y byddai'n apelio, yna dywedodd bod y busnes wedi mynd i'r wal a daeth 芒'r cwmni i ben.

O fewn wythnosau roedd cwmni newydd wedi ei sefydlu o'r enw Dynamex Friction oedd yn talu rhent am y safle i Craig Smith ac yn 么l adroddiad gan y 大象传媒 prynodd Mr Smith randdaliadau yn y cwmni hwnnw yn ddiweddarach.

Ar 么l gadael Caernarfon, sefydlodd Craig Smith gwmni Ferotec Friction ym Maes Glas, Sir y Fflint.

Rhoddodd y streicwyr y gorau i'r linell biced fis Rhagfyr 2003.

Fe gafodd y streicwyr iawndal gan y wladwriaeth, ddaeth i - "bare minimum" ar 么l ei rannu rhwng pawb, meddai Adrian Roberts - ond roedden nhw wedi rhoi'r gorau i obeithio am iawndal gan Smith erbyn 2010.

Roedden nhw hefyd yn dweud eu bod wedi cael addewid y byddai eu hachos yn sbardun i'r llywodraeth newid y ddeddf wyth wythnos er mwyn ei gwneud yn anoddach i gyflogwyr roi'r sac i weithwyr ar 么l diwedd y cyfnod streicio swyddogol.

Mae'n nhw'n chwerw na ddigwyddodd hynny.

Yn eu 50au pan orffennodd y streic cafodd nifer o'r streicwyr drafferth cael hyd i waith.

Roedd John yn ddi-waith am ddwy flynedd nes i sgwrs ar y stryd am Formula 1 gyda dau gyn gydweithiwr arwain at y syniad o agor Canolfan Gartio Dan Do.

Bu John a'r t卯m yn rhedeg y busnes am 12 mlynedd cyn i'r meddyg ei rybuddio i roi'r gorau iddi ar 么l iddo gael dau drawiad ar y galon.

Heddiw fe gewch chi hyd i John ar benwythnosau ym mynwent Llanbeblig gyda chriw o wirfoddolwyr eraill yn clirio'r coed a'r mieri sydd wedi tyfu dros y cerrig beddi wedi blynyddoedd o esgeulustod

Wrth iddo rwygo tyfiant blynyddoedd oddi ar y beddi mae'n darganfod mwy a mwy am hanes cymdeithasol y dref wedi ei gofnodi ar y cerrig beddi; cymaint o deuluoedd yn colli babanod a phlant, pobl yn marw yn ifanc o afiechydon, tlodi a gwaith caled, llanciau wedi eu lladd mewn rhyfel.

Wrth ddarllen enwau a dyddiau mae'n teimlo bod pobl wedi anghofio faint mae ein cyndeidiau a neiniau wedi brwydro i gael pethau fel y gwasanaeth iechyd a hawliau gweithwyr.

Ac mae'n gweld mor fregus yw'r pethau rydyn ni'n eu cymryd yn ganiataol.

Ugain mlynedd yn 么l yr un egwyddor oedd ar flaen ei feddwl pan aeth ar streic gydag undeb y T&G.

Mae Gerald newydd ymuno 芒'r criw sy'n clirio'r fynwent hefyd. Ar 么l y streic cafodd swydd yn y diwedd fel warden yng Ngholeg Glynllifon.

"Ffantastic o job, 'swn i'n gallu troi'r cloc yn 么l 'swn i ddim wedi mynd i Ferodo 'swn i wedi mynd i Glynllifon i weithio."

Mae Gerald hefyd wedi bod yn gynghorydd tref ac yn gynghorydd sir Gwynedd.

Bellach ar ei bensiwn - yn ffodus roedd hwnnw yn ddiogel - mae'n treulio ei amser yn chwarae golff, darllen, mynydda a pan fydd yn gallu, teithio. Mae wrthi'n trefnu taith i fynydda a thrip golff i Iwerddon.

"Dwi'n licio jympio yn y car a mynd, dwi 'di bod i'r Himalaias, gen i fascination efo ynysoedd, dwi 'di bod yn yr Isle of Mann, Isle of White, dwi 'di bod yn yr Outer Hebrides, dwi'n licio trafaelio lot."

I'w brofi mae'r byd meddai Gerald, nid i'w weld ar y teledu neu ddarllen amdano mewn llyfr.

Rai blynyddoedd yn 么l cafodd Adrian waith gyda'r cyngor yn gofalu am safleoedd teithwyr Gwynedd.

"Coelia di fi mae 'na gymeriadau yna - ond ches i ddim traffarth," meddai.

Newydd ymddeol fis Mawrth 2020 mae Adrian - yn syth i mewn i'r cyfnod clo - felly dydi o ddim wedi cael cyfle i wneud unrhyw gynlluniau mawr.

"Mae'r wraig yn rhoi lot o waith imi! Dwi jyst cymryd hi'n dow-dow, mynd am dro, hynny fedri 'di efo'r feirys yma.

"Ma'i reit ddistaw, dwi'n methu'r craic efo'r hogiau 'de."

Mae John yn credu fod y sefyllfa roedden nhw'n rhybuddio amdano 20 mlynedd yn 么l, bellach yn realiti.

Mae'n pryderu am ddiffyg gwaith a buddsoddi yng ngogledd Cymru.

Mae Gerald yn credu bod pobl yn anghofio am y slogan oedd ar eu baner, 'Mewn undeb mae nerth', nes ei bod hi'n rhy hwyr.

"Yn anffodus, dydi pobl ddim ond isho dod at ei gilydd a cwffio pan mae petha'n ddrwg, ond dydyn nhw ddim yn joinio undeb, mynd yn complacent mae pobl.

"Maen nhw'n dod at ei gilydd a helpu ei gilydd ddim ond pan mae 'na greisus... human nature ydi o."

"Y teimlad mwyaf wrth edrych n么l," meddai Adrian, "ydy bod rhaid i ni wneud be' wnaethon ni achos oedd ein terms and conditions ni yn sacrosanct.

"Oeddan ni 'di cwffio yn galad dros y blynyddoedd i gael rheiny a doedd hwn ddim yn cael y cyfle i ddod yna riding rough shot, fel ma'r Sais yn ddeud, dros be' oeddan ni'n trio'i 'neud, jyst er mwyn safio ychydig bach o bres.

"Dyna'r cwbl oedd o."

Yn 么l cofnodion T欧'r Cwmniau mae Craig Smith bellach yn 81 mlwydd oed ac mae un cyfeiriad iddo yn Connecticut, UDA.

Ers 2016 mae wedi ymddeol o'i r么l fel ysgrifennydd cwmni Ferotec Friction, ac fel cyfarwyddwr TBA Electro Conductive Products Ltd ers 2017 gan drosglwyddo'r awenau i Bradley Smith.

Mae mieri a chwyn wedi tyfu dros hen safle Friction Dynamics a gwylanod wedi ymgartrefu'n haid fawr ar do tonnog y ffatri sydd bellach yn adfail. Y s么n ydi bod cynlluniau i droi'r safle yn bentref gwyliau.

Cynhyrchu: Elin Meredith

Hawlfraint lluniau: 大象传媒, Arwyn Roberts, Richard Outram, Llyfrgell Genedlaethol Cymru

Cyhoeddwyd: 30 Ebrill 2021