´óÏó´«Ã½

Fhuair Uilleam Elphinstone, Easbaig Obar Dheathain, cead bhon Phàp airson oilthigh a stèidheachadh sa bhaile ann an ceithir cheud deug, naochad ʼs a còig (1495). Ceithir bliadhna an dèidh sin, thug Rìgh na h-Alba, Seumas IV, cùmhnant dha – agus beagan airgid – airson a phròiseict. Bha Obar Dheathain cuideachd air a dhèanamh na bhaile rìoghail. Chaidh an t-oilthigh a stèidheachadh faisg air Cathair-eaglais Naomh Mhachair.

            An toiseach, chan e ‘Oilthigh Obar Dheathain’ a bh’ air, ach ‘Colaiste Moire’. Chaidh an t-ainm atharrachadh gu  ‘Oilthigh agus Colaiste an Rìgh’. Thathar a’ smaoineachadh gu bheil an t-ainm a’ comharrachadh na taice a fhuair am pròiseact bho Sheumas IV. Tha an t-ainm ‘Colaiste an Rìgh’ glèidhte fhathast mar phàirt dhen oilthigh.

            Bha Elphinstone cliùiteach agus bha e furasta dha luchd-obrach comasach fhastadh. Thòisich iad air Caibeal Cholaiste an Rìgh a thogail. Taobh a-staigh deich bliadhna, bha trithead ʼs a sia duine ann, eadar luchd-obrach agus oileanaich.

            Bhon toiseach, bha farsaingeachd mhòr de chuspairean air an teagasg ann. Bha sin a’ gabhail a-steach Lagh Catharra (a bharrachd air lagh na h-Eaglaise) agus Eòlas-leigheis. B’ e Obar Dheathain a’ chiad oilthigh ann am Breatainn anns an robhar a’ teagasg Eòlas-leigheis.

            Tha mi airson tilleadh don charragh-chuimhne aig Elphinstone a tha suidhichte taobh a-muigh Caibeal Cholaiste an Rìgh. Bidh cuimhne agaibh gun tuirt mi gu bheil sgrìobhadh Gàidhlig air.

            Chaochail Elphinstone ann an còig ceud deug is ceithir-deug (1514). Chaidh an dust aige a thiodhlacadh air beulaibh na h-altarach anns a’ chaibeal. Ach chaidh an tuam aige à fianais aig àm an Ath-leasachaidh. Beagan ron bhliadhna naoi ceud deug is ceithir-deug (1914), chuir ceannardan an oilthigh romhpa carragh-cuimhne ùr a thogail dha mar chomharra air a’ cheithir cheud bliadhna on a chaochail e. ʼS e an dealbhadair Eanraig MacUilleim a fhuair an cùmhnant airson a thogail.

            Ge-tà, tuigidh sibh mar a chaidh dàil a chur air a’ phròiseact nuair a thòisich an Cogadh Mòr. ʼS ann an naoi ceud deug, trithead ʼs a h-aon (1931) a chaidh an carragh-cuimhne a stèidheachadh mu dheireadh – ann an Caibeal an Rìgh. Ach bha e ro mhòr an sin. Còig bliadhn’ deug an dèidh sin – an dèidh an Dàrna Cogaidh – chaidh a ghluasad don làraich far a bheil e an-diugh – air rèidhlean taobh a-muigh a’ chaibeil.

            Airson a’ chòrr dhen chunntas agam, tha mi gu mòr an comain Cholm Ò Baoill, a bha uaireigin a’ teagasg ann an Roinn na Ceilteis san oilthigh, a sgrìobh mu dheidhinn anns an iris Gath. Thòisich an t-oilthigh air Gàidhlig a theagasg ann an naoi ceud deug is sia-deug (1916). ʼS e fear Iain Friseal à Gleann Urchardain a bha ga teagasg. Sgrìobh esan dà rann ann an seann Ghàidhlig airson a’ charraigh-chuimhne. Anns a’ chiad phàirt tha e ag ràdh seo, ach ann an seann Ghàidhlig: Àite-laighe ar n-oide naoimh, am fear Elphinstone, sgoilear nan Gàidheal ...

            Uill, a-nise, an e sin freagairt mo cheist? An robh fiosrachadh aig an Fhrisealach gun robh Gàidhlig aig Elphinstone? No an robh adhbhar eile aige airson sin a sgrìobhadh? Chan eil fhios a’m, ach tha fhios a’m air seo – ʼs e duine air leth a bh’ ann an Uilleam Elphinstone agus nach math gu bheil ar cànan co-cheangailte ris.

Faclan na Litreach: Easbaig Obar Dheathain: The Bishop of Aberdeen; Cathair-eaglais Naomh Mhachair: St Machar’s Cathedral; Colaiste Moire: St Mary’s College; lagh catharra: civil law; Eanraig MacUilleim: Henry Wilson.

Abairtean na Litreach: cead bhon Phàp airson oilthigh a stèidheachadh: permission from the Pope to establish a university; bha Obar Dheathain air a dhèanamh na bhaile rìoghail: Aberdeen was made a royal burgh; thathar a’ smaoineachadh gu bheil an t-ainm a’ comharrachadh na taice: it is thought that the name marks the help; glèidhte fhathast mar phàirt dhen oilthigh: still retained as part of the university; bha e furasta dha luchd-obrach comasach fhastadh: it was easy for him to hire capable staff; airson a bhith na phrionnsapal: to be the principal; bha farsaingeachd mhòr de chuspairean air an teagasg ann: there was a large range of subjects taught there; anns an robhar a’ teagasg Eòlas-leigheis: in which Medicine was taught; suidhichte taobh a-muigh Caibeal Cholaiste an Rìgh: sited outside King’s College Chapel; chaidh an tuam aige à fianais aig àm an Ath-leasachaidh: his tomb disappeared at the time of the Reformation; chuir ceannardan an oilthigh romhpa carragh-cuimhne ùr a thogail dha: the university’s leaders decided to build a new monument to him; mar chomharra air a’ cheithir cheud bliadhna on a chaochail e: as a mark of the four hundred years since he died; air rèidhlean taobh a-muigh a’ chaibeil: on a lawn outside the chapel; Iain Friseal à Gleann Urchardain: John Fraser from Glen Urquhart; àite-laighe ar n-oide naoimh: the resting place of our holy teacher; an robh adhbhar eile aige airson sin a sgrìobhadh?: did he have another reason for writing that?; nach math gu bheil ar cànan co-cheangailte ris: isn’t it good that our language is connected to him?

Puing-chànain na Litreach: Chaidh an dust aige a thiodhlacadh air beulaibh na h-altarach: his mortal remains were buried in front of the altar. I’m taking a liberty here in using a term that is generally used only in a Protestant context, dust being a euphemism for corpse. Of course Elphinstone was a pre-Reformation Catholic bishop. In a Catholic context, the word corp (clearly of Latin origin) is generally used for ‘body’. While corp is also used in Protestant communities, it is often eschewed in a religious context, particularly with regard to funerals, in favour of dust.

Gnàthas-cainnt na Litreach: tha mi gu mòr an comain X: I’m much obliged to X (X is in the genitive).