Main content
Sorry, this episode is not currently available

A letter for Gaelic learners with Roddy MacLean.

Clip

Litir 225: Stailc ann an Ratharsair

Anns an Fhaoilleach, naoi-deug is ochd-deug (1918), chaidh riochdairean 脿 Caidreachas M猫inneadairean Bhreatainn a bhruidhinn ri Winston Churchill mu dheidhinn an t-suidheachaidh ann an Ratharsair, far an robh na h-eileanaich, a bha ag obair anns a鈥 mh猫inn-iarainn, air stailc. B鈥 e Mgr Churchill Ministear na h-Armachd, agus bha a鈥 mh猫inn air a ruith leis a鈥 chompanaidh Bairds airson na Ministrealachd aige.

Bha dragh ann gu robh luchd-sti霉iridh na m猫inne a鈥 cleachdadh pr矛osanaich-chogaidh Ghearmailteach airson an stailc a bhriseadh. Thug Mgr Churchill 貌rdugh seachad nach fhaodadh a鈥 chompanaidh pr矛osanach sam bith a chur ann an dreuchd a bh鈥 aig eileanach ron stailc. Cha do mhair an stailc fada as deidh sin, agus fhuair na h-eileanaich 脿rdachadh-p脿ighidh.

Bha aon 脿ite faisg air a鈥 chladach far an robh a鈥 chlach-iarainn air uachdar na talmhainn, ach bha a鈥 chuid a bu mh貌 dhith fon talamh. Bha ochd ciolomeatairean de thunailean ann far am biodh na m猫inneadairean a鈥 cladhach na cloiche. Ma tha 霉idh agaibh ann an eachdraidh na m猫inne, tha leabhar ann a tha gu math fiosrachail mu a deidhinn - The Raasay Iron Mine le Laurence agus Pamela Draper.

Seo mar a bhiodh an l脿 a鈥 dol do na m猫inneadairean. Eadar aon uair deug a dh鈥檕idhche agus sia uairean sa mhadainn, bhiodh m猫inneadairean Breatannach a鈥 d猫anamh obair-spreadhaidh. Cha robh na h-霉ghdarrasan a鈥 dol a thoirt stuth-spreadhaidh do phr矛osanaich-chogaidh. Aig seachd uairean sa mhadainn, bhiodh na Gearmailtich a鈥 t貌iseachadh air a鈥 ghreis-obrach acasan. Gu ruige tr矛 uairean feasgar bhiodh iad a鈥 gluasad clach a-mach 脿s a鈥 mh猫inn, ga cur air carbadan a bhiodh a鈥 falbh air rathad-iarainn. Eadar tr矛 uairean feasgar agus aon uair deug a dh鈥檕idhche, bhiodh buidheann eile de mh猫inneadairean Breatannach a鈥 drileadh na cloiche.

Bha a鈥 mh猫inn feumail aig 脿m a鈥 chogaidh ach, nuair a th脿inig an cogadh gu cr矛ch, cha robh i prothaideach tuilleadh. A bharrachd air sin, bha m矛-rian ann an Ratharsair a thaobh an fhearainn. Anns a鈥 Mh脿rt naoi-deug is fichead (1920), ghabh cuid de na h-eileanaich, a bh鈥 air tilleadh dhachaigh bhon chogadh, greim air fearann ann an ceann a deas an eilein.

Bliadhna as d猫idh sin, chaidh grunnan 脿 R貌naigh a-null a Ratharsair, ag iarraidh an fhearainn a bh鈥 aig an cuid shinnsearan. Tha R貌naigh gu tuath air Ratharsair agus bha sinnsearan nan eileanach air an cur a-mach 脿 Ratharsair ann am fuadaichean ann am meadhan an naoidheamh linn deug. Tha an talamh fada nas torraiche ann an Ratharsair na tha e ann an R貌naigh.

Thug a鈥 chompanaidh Bairds, leis an robh an t-eilean, luchd-str矛 an fhearainn gu lagh, agus chaidh c貌ignear aca a chur anns a鈥 phr矛osan airson d脿 fhichead l脿. Ach cha do chuir sin stad air an str矛 agus ann an naoi-deug, fichead 鈥檚 a dh脿 (1922), reic Bairds an t-eilean do Bh貌rd an 脌iteachais.

Chum a鈥 chompanaidh a鈥 mh猫inn a dol, ge-ta, ach air st猫idh c霉raim is c脿raidh. Bha i deiseil airson t貌iseachadh as 霉r nan robh feum oirre. Ach cha robh an t-uamhas iarainn anns a鈥 chloich agus bha i ro chosgail airson fosgladh as 霉r. Agus 鈥檚 e aon iarainn a th脿inig bhuaipe anns an D脿rna Cogadh an stuth a fhuaireadh nuair a chaidh uidheamachd na m猫inne fh猫in a thoirt 脿s a ch猫ile.

Agus, gu m矛-fhortanach, ann an naoi-deug, ceathrad 鈥檚 a tr矛 (1943), nuair a bhathar a鈥 toirt nan 脿than as a ch猫ile, chaidh fear de mhuinntir Ratharsair, fear Iain MacLe貌id, a mharbhadh. Bha e ann an toll-luinge nuair a thuit p矛os de dh鈥櫭爐h air. B鈥 e sin deireadh duilich do earrann annasach ann an eachdraidh taobh an iar na Gaidhealtachd.

Faclan na seachdaine

Faclan na seachdaine: am Faoilleach: January; riochdairean: representatives; Caidreachas M猫inneadairean Bhreatainn: Miners鈥 Federation of Great Britain; a鈥 mh猫inn-iarainn: the iron mine; Ministear na h-Armachd: Minister of Munitions; 脿rdachadh-p脿ighidh: pay increase; stuth-spreadhaidh: explosives; sinnsearan: ancestors; fuadaichean: clearances; nas torraiche: more fertile; B貌rd an 脌iteachais: Board of Agriculture; 脿th: kiln; toll-luinge: hold of ship.

Abairtean na seachdaine

Abairtean na seachdaine: bha dragh ann: there was annoyance; airson na Ministrealachd aige: for his Ministry; ann an dreuchd a bh鈥 aig eileanach ron stailc: in a position occupied by an islander before the strike; far an robh a鈥 chlach-iarainn air uachdar na talmhainn: where the ironstone was on the surface of the ground; bha ochd ciolomeatairean de thunailean ann: there were 8km of tunnels; far am biodh na m猫inneadairean a鈥 cladhach na cloiche: where the miners would dig the rock; bhiodh na Gearmailteach a鈥 t貌iseachadh air a鈥 ghreis-obrach acasan: the Germans would start on their shift; carbadan a bhiodh a鈥 falbh air rathad-iarainn: trucks which would leave on a railway line; bhiodh X a鈥 drileadh na cloiche: X would (be) drill(ing) the rock; cha robh i prothaideach tuilleadh: it (fem.) was no longer profitable; bha m矛-rian ann a thaobh an fhearainn: there was disorder regarding the land; chaidh grunn 脿 R貌naigh a-null a Ratharsair: some people from Rona went over to Raasay; leis an robh an t-eilean: to whom the island belonged; air st猫idh c霉raim is c脿raidh: on a care and maintenance basis; an stuth a fhuaireadh: the stuff that was obtained.

Puing-ghr脿mair na seachdaine

Puing-ghr脿mair na seachdaine: Eadar aon uair deug a dh鈥檕idhche agus sia uairean sa mhadainn: between 11 o鈥 clock at night and six o鈥 clock in the morning. I would like you to listen carefully to this part of the Litir. You will hear what appears to be an 鈥渟鈥 between the 鈥渞鈥 and 鈥渄鈥 in aon uair deug, although it is not written. The reason it is not written is that it is not an actual letter and has no grammatical function. It is simply a sound that recurs in most dialects of Gaelic where 鈥渞鈥 and 鈥渄鈥 are juxtaposed. You will be familiar with it in b貌rd (which sounds like 鈥渂貌rsd鈥 in most dialects), but here are some other examples with it internally in words: b脿rd (鈥渂脿rsd鈥, poet); 脿rd (鈥溍爎sd鈥, high); c貌mhnard (鈥渃貌mhnarsd鈥, flat). But it can also occur between words when the 鈥渞鈥 and 鈥渄鈥 sounds meet eg air d貌igh (鈥渁irs d貌igh鈥 in some dialects). The same intrusive 鈥渟鈥 sound may also occur where 鈥渞鈥 and 鈥渢鈥 are juxtaposed, as in thuirt, gartan, murt and ceart. But note that it is less likely to happen in the Gaelic of Lewis, compared with most other places.

Gn脿ths-cainnt na seachdaine

Gn脿ths-cainnt na seachdaine: nuair a chaidh uidheamachd na m猫inne fh猫in a thoirt 脿s a ch猫ile: when the equipment of the mine itself was dismantled. A鈥 toirt X 脿s a ch猫ile: dismantling X, taking X to pieces.

Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic

Tha Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic (le PDFs)

All letters

Tha na litrichean uile an seo / The letters are available here

Podcast: Litir do Luchd-ionnsachaidh

Letter To Gaelic Learners

Podcast