����ý

Tha an Crios-grèine againn iongantach!

Aig a' mheadhan tha a' Ghrian. Ag iadhadh mun Ghrèin tha ochd planaidean le còrr is 100 gealach eatarra, co-dhiù còig troich-phlanaidean, astaroidean gun àireamh agus corra reul-chearbach.

Anns an iùl seo air Fànas ionnsaichidh tu mu:

• na bhios a' Ghrian a' dèanamh anns a' Chrios-grèine
• na diofar sheòrsaichean phlanaidean: talmhaidh, gas agus deighe
• prìomh fheartan nam planaidean eile
• mar a bhios sinn a' rannsachadh an fhànais agus ag ionnsachadh mu reultan agus mu phlanaidean eile

Coimhead a' bhidio seo agus faigh a-mach barrachd mun Talamh, planaidean anns a' Chrios-grèine againn agus planaidean eile fada air falbh anns an fhànas a-muigh.

Am meadhan Siostam na Grèine tha a' Ghrian, an reul againne. 'S e ball mòr de ghas a th' innte, haidridean anns a' chuid as motha dhith, a tha a' losgadh.

Tha a' Ghrian a' dèanamh 99% den tomad gu lèir anns a' Chrios-grèine; tha sin a' ciallachadh nan cuireadh tu a h-uile dad eile a th' anns a' Chrios-grèine còmhla gum biodh a' Ghrian 99 turas nas motha!

Tha reul-eòlaichean dhen bheachd gu bheil a' Ghrian mu 4.6 billean bliadhna a dh'aois agus mu letheach slighe tro a beatha.

Na planaidean

Tha tarraing grabhataidh na Grèine a' cumail gach nì anns a' Chrios-grèine againn na àite.

Tha na planaidean anns a' Chrios-grèine uile eadar-dhealaichte, ach faodaidh sinn an cur ann am buidhnean a rèir nam feartan coitcheann aca.

• Tha ceithir planaidean talmhaidh ann (Mearcair, Bheunas, an Talamh agus ��à����) le uachdar soladach, creagach.

• Tha dà phlanaid mhòr uabhasach ann air an dèanamh de ghas (Iupatar agus Satharn) agus 's iad sin na planaidean as motha anns a' Chrios-grèine.

• Tha dà phlanaid mhòr uabhasach de dheigh ann (Ù�����Բ��� agus Neiptiun) a tha cho fada bhon Ghrèin 's gu bheil iad cruaidh, reòite.

'S e cruinne beag, creagach a th' ann am Mearcair agus chan eil e mòran nas motha na a' Ghealach againne.

'S e Mearcair a' phlanaid as fhaisge air a' Ghrèin, mu dhà chòigeamh dhen astar eadar a' Ghrian agus an Talamh. Tha seo a' ciallachadh gum faod an taobh a tha a' coimhead ris a' Ghrèin fàs uabhasach fhèin teth – suas gu 430°�� tron latha.

Ach cha mhòr gu bheil àile idir ann am Mearcair, agus mar sin cha bhi e a' gleidheadh an teas seo. Bidh an taobh a tha a' coimhead air falbh bhon Ghrèin a' fuarachadh gu -180°�� air an oidhche.

Bidh Mearcair a' toirt 59 làithean a' cur aon char air an axis aige. Bidh Mearcair a' siubhal uabhasach luath nuair a bhios e a' cur car air a' chuairt ghoirid aige. Mar sin, chan eil ach 88 làithean anns a' bhliadhna aige.

'S e Bheunas an dara planaid bhon Ghrèin – mu thrì cairteil dhen astar eadar a' Ghrian agus an Talamh. Canar gur e leth-aon dhen Talamh a th' ann bhon a tha na meudan aca gu math coltach ri chèile.

'S e Bheunas a' phlanaid as teotha ann an Crios na Grèine le teòthachd chuibheasach de 460°��.

Tha an t-àile tiugh ag obrachadh mar phlaide agus a' glacadh teas na Grèine na broinn.

Tha uachdar Bheunas tioram agus creagach le sruthan làbha a' dol tarsainn pàirtean dhen phlanaid.

Tha Bheunas a' toirt 243 làithean air an Talamh a' cur car air an axis aice, ach dìreach 225 làithean a' cur cuairt air a' Ghrèin. Mar sin, tha latha air Bheunas nas fhaide na bliadhna!

'S e an Talamh an treas planaid bhon Ghrèin agus an aon phlanaid anns a' Chrios-grèine anns a bheil beatha.

Tha e comasach a bhith beò air a' phlanaid againn oir tha an teòthachd dìreach ceart airson taic a chumail ri beatha.

Tha an Talamh na laighe ann an sòn Goldilocks far nach eil e cho faisg air a' Ghrèin 's gu bheil e a' fàs ro theth agus far nach eil e cho fada bhon Ghrèin 's gu bheil e a' fàs ro fhuar.

Tha an t-àile dìreach ceart cuideachd agus a' glacadh an uireid cheart de theas na Grèine gus teòthachd na Talmhainn a chumail stèidheil.

Tha an dà fheart sin a' ciallachadh gu bheil uisge air uachdar na Talmhainn, rud a dh'fheumas rudan airson a bhith beò.

'S e ��à���� an ceathramh planaid bhon Ghrèin agus a' phlanaid mu dheireadh de na planaidean talmhaidh. Tha ��à���� mu leth meud na Talmhainn, agus mu aon uiread gu leth dhen astar bhon Ghrèin 's a tha an Talamh.

Mar a tha an Talamh, tha ��à���� ann an sòn Goldilocks, ach bhon a tha an t-àile aige cho tana, chan eil e a' glacadh gu leòr de theas na Grèine airson teòthachd stèidheil a bhith ann. Aig a' char as teotha, ruigidh an teòthachd air ��à���� 20°�� ach faodaidh seo tuiteam gu -153°��. Tha uisge air ��à����, ach tha e ann an cruth deighe fon uachdar aig pòlaichean na planaid.

Tha fianais bho na ròbhairean Curiosity agus Perseverance air uachdar ��à���� a' sealltainn gun do chleachd àile nas tighe a bhith air ��à����, agus gun robh uisge air an uachdar, agus mar sin, 's dòcha beatha.

Tha dà ghealaich aig ��à����. Tha beagan is 24 uairean a thìde ann an latha air ��à����, agus tha bliadhna 687 làithean dhen Talamh air.

Tha am prìomh chrios astaroidean eadar ��à���� agus Iupatar.

'S e nithean creagach a bhios ag iadhadh mun Ghrèin a th' ann an astaroidean. Tha na milleanan de dh'astaroidean ann agus tha iad dhen h-uile seòrsa cruth is meud.

• Tha cuid le cha mhòr cruth cruinne, mar na planaidean, ach tha cruth neo-riaghailteach air a' chuid as motha.
• Tha cuid de mheud chlachan beaga no molagan.
• Tha ceudan chilemeatairean a leud ann an cuid dhiubh.

'S e an nì as motha ann an crios nan astaroidean an troich-phlanaid Ceres, le trast-thomhas de 950 km (mun aon fhaid ri Breatainn).

'S e Iupatar an còigeamh planaid bhon Ghrèin agus a' phlanaid as motha ann an Crios na Grèine.

Tha Iupatar mu chòig uiread an astair bhon Ghrèin 's a tha an Talamh, agus aon-deug uiread leud na Talmhainn. Tha a' phlanaid cho mòr 's gu bheil i a dhà uiread meud nam planaidean eile anns a' Chrios-grèine air an cur còmhla.

Tha coltas srianagach Iupatar air adhbharachadh le gaothan a tha a' sèideadh sgòthan de dhiofar seòrsaichean deighe, lionn agus gas air fheadh. Tha an Spot Mhòr Dhearg na stoirm mhòr, uabhasach a tha air a bhith a' dol bho chionn co-dhiù 300 bliadhna.

Thathar an dùil gu bheil 80 gealach aig Iupatar. Canar Io, Europa, Ganymede agus Callisto, ris a' cheithir as motha. Chì sinn iad bhon Talamh le prosbaig no teileasgop.

Tha latha air Iupatar nas lugha na deich uairean a thìde agus bidh bliadhna a' toirt mu dhà-dheug bliadhnaichean air an Talamh.

'S e Satharn an siathamh planaid bhon Ghrèin agus an dara fuamhaire gas.

Tha a' phlanaid mu naoi uiread leud na Talmhainn agus naoi gu leth turas nas fhaide air falbh bhon Ghrèin.

'S e Satharn a' phlanaid as lugha dùmhlachd. Tha an dùmhlachd aice cho ìosal 's gun seòladh i air uisge – nan lorgadh tu amar a bhiodh mòr gu leòr!

Tha Satharn ainmeil airson nan cearcaill bhrèagha a tha a' sìneadh a-mach mu 280,000 km bhon phlanaid. Chan eil ach 10 m de chuibheas ann an tighead nan cearcaill.

Thathar dhen bheachd gur e pìosan de reultan-cearbach, astaroidean no gealaichean a bhris mus do ràinig iad a' phlanaid a tha anns na cearcaill. A bharrachd air na cearcaill, tha 83 gealaichean ag iadhadh mu Shatharn.

Chan eil ach beagan fo aon-deug uairean a thìde ann an latha air Satharn, agus tha bliadhna mu 29 bliadhnaichean Talmhainn.

'S e Ù�����Բ��� an seachdamh planaid bhon Ghrèin agus a' chiad tè dhe na fuamhairean deighe.

Tha i ceithir tursan nas leatha na an Talamh agus faisg air fichead turas nas fhaide bhon Ghrèin.

Bhon a tha i cho fada bhon Ghrèin, chan eil an teòthachd chuibheasach air an uachdar ach -195°��. B' e -224°�� an teòthachd a b' fhuaire a chaidh a chlàradh air Ù�����Բ���. Sin an teòthachd as fhuaire a chaidh a chlàradh air gin dhe na planaidean.

Tha co-dhiù 27 gealaichean aig Ù�����Բ���, 13 cearcaill agus bidh i a' cur car dhith air a cliathaich coltach ri ball a' roiligeadh air a' chuairt aige. Seo an aon phlanaid a bhios a' dèanamh seo.

Tha 17 uairean a thìde ann an latha air Ù�����Բ���, agus tha bliadhna 84 uiread bliadhna air an Talamh.

'S e Neiptiun an ochdamh planaid bhon Ghrèin agus an dara fuamhaire deighe. Seo an aon phlanaid anns a' Chrios-grèine nach faic sinn le ar sùilean a-mhàin.

Tha a' phlanaid mu cheithir uiread nas leatha na an Talamh agus trithead turas nas fhaide bhon Ghrèin.

Aig 4.5 billean km bhon Ghrèin, chan eil Neiptiun a' faighinn ach glè bheag de theas agus mar sin chan eil an teòthachd chuibheasach ach -200°��.

Tha 13 gealaichean aig Neiptiun. Tha mu 16 uairean a thìde ann an latha air Neiptiun agus bidh i a' toirt mu 165 bliadhna Talmhainn a' cur cuairt air a' Ghrèin aon turas.

Seachad air Neiptiun tha Crios Kuiper.

An àite astaroidean creagach, tha nithean ann air an dèanamh le deigh, creag agus dust, agus cuideachd an troich-phlanaid, Pluto.

A thaobh phlanaidean, troich-phlanaidean agus astaroidean, seo oir a' Chrios-grèine.

Tha forsa grabhataidh na Grèine a' ruighinn a-mach seachad air Pluto agus Crios Kuiper, gu nì ris an canar Sgòth Oort.

Ged a tha planaidean agus astaroidean ag iadhadh mun cuairt na Grèine ann an cuairtean còmhnard cearcallach no ugh-chruthach, tha Sgòth Oort nas coltaiche ri cruinne, le mòran nithean deighe sgaoilte a-mach mun cuairt oirre.

Chan eil fios aig duine le cinnt, ach thathar an dùil gu bheil a' phàirt as fhaisge de Sgòth Oort mu 2,000 turas nas fhaide bhon Ghrèin na an Talamh. Dh'fhaodadh gu bheil na pàirtean as fhaide air falbh 100,000 turas nas fhaide air falbh.

Reultan-cearbach

'S e nithean reòta air an dèanamh de dheigh, dust agus creagan a th' ann an reultan-cearbach, no comaidean. Bidh iad uaireannan a' tighinn gu math nas fhaisge air a' Ghrèin, agus bidh sin a' toirt orra fàs blàth.

Nuair a bhios iad a' blàthachadh, bidh pàirt dhen deigh a' leaghadh. Bidh seo a' leigeil ghasaichean gleansach agus dust mu sgaoil agus bidh sin a' cruthachadh earball a bhios slaodte ri a cùl.

Bidh cuairtean cunbhalach aig cuid de reultan-cearbach, agus mar sin, thèid aig reul-eòlaichean air innse cuin a chithear iad bhon Talamh. Chaidh Comaid Halley a lorg ann an 1682 agus bidh i a' tilleadh gach 76 bliadhna. Nochdaidh i a-rithist ann an 2062.

Saoilidh sinn gu bheil a' Ghrian againn gu math nas motha na reultan eile anns an adhar chionn tha i gu math nas fhaisge air an Talamh. Ach an coimeas ri reultan eile, tha meud chuibheasach innte.

Tha a' Ghrian againn dìreach na h-aon de iomadh billean reul anns an reul-chrios againn ris an canar Geal-shruth nan Speur. 'S e reul-chrios snìomhach a th' ann an Geal-shruth nan Speur agus tha an Crios-grèine againne mu letheach slighe a-null tè dhe na gàirdeanan.

Bidh a' Ghrian ag iadhadh mu mheadhan Geal-shruth nan Speur aig timcheall air 140 mìle gach diog. Bidh e a' toirt mu 230 millean bliadhna dhan Ghrèin, agus dhuinne, aon chuairt shlàn a choileanadh.

Agus chan eil ann an Geal-shruth nan Speur ach aon reul-chrios anns a' Chruinne-cè.

Lorg Teileasgop Fànais Hubble mu 100 billean reul-chrios agus thèid aig Teileasgop James Webb air fiù 's barrachd a lorg. Tha reul-eòlaichean dhen bheachd gu bheil 200 billean reul-chrios no barrachd ann.

Tha an Cruinne-cè anabarrach fhèin mòr!

Feuch dè nas aithne dhut mu na planaidean anns a' Chrios-grèine againn leis na ceistean seo!

An Crios-grèine – Buidheann de nithean a' cur cuairt mu reul.

Planaid – Nì uabhasach mòr ag iadhadh mu reul.

Gealach – Nì uabhasach mòr ag iadhadh mu phlanaid.

Reul-chuairt – An t-slighe a ghabhas nì mu chuairt nì eile.

Latha – An ùine a bheir planaid a' cur aon char slàn dhith.

Bliadhna – An ùine a bheir planaid ag iadhadh aon turas mun Ghrèin.

Tomad – An 'stuth' dhe bheil rudeigin air a dhèanamh, an stuth gu lèir a tha a' dèanamh suas an nì sin.

Sòn Goldilocks – An t-astar bho reul far nach eil an teòthachd ro fhuar, no ro theth, ach dìreach ceart airson beatha a bhith ann.