 |
 Llafurwyr y M么r
Cofio cyfraniad 'yr Admiral'
Adolygiad John Stevenson o Llafurwyr y M么r. Darlith Goffa Aled Eames gan y Dr David Jenkins. Traddodwyd yng Nghapel Carmel, Moelfre, Medi 24, 2005. Cyhoeddir gan MOROL (Sefydliad Astudiaethau Morwrol Cymru) ar ran Partneriaeth Moelfre.
Cefais fy mreintio nifer o weithiau yng nghyswllt y ddarlith hon, darlith i gofio g诺r oedd yn hanesydd morwrol ac erbyn ei farwolaeth annhymig, yn arbenigwr byd enwog yn y maes.
Y fraint gyntaf oedd cael gwrando ar y Dr David Jenkins yn traddodi'r ddarlith yng Nghapel Carmel, Moelfre.
Yr ail fraint oedd cael copi o'r ddarlith yn rhad ac am ddim wrth imi adael y cyfarfod niferus - a theg dweud fod pawb arall oedd yno wedi cael copi am ddim hefyd!
Ond, y fraint fwyaf o ddigon oedd honno a gefais flynyddoedd ynghynt, cyn cychwyn am Gapel Carmel.
Y fraint honno yw gallu ymffrostio imi adnabod Aled Eames ac wedi ei gyfri yn ffrind dibynadwy yn ystod cyfnod digon tymhestlog.
Tro cyntaf
Mae pymtheng mlynedd ar hugain ers inni gyfarfod am y tro cyntaf - ef yn Warden Neuadd Reichel ar ddiwedd y Chwedegau dechrau'r Saithdegau a minnau yn 1969, yn las-fyfyriwr ar gychwyn ei flwyddyn Golegol gyntaf.
Hawdd oedd gweld, wrth sgwrsio hefo fo, fod hwn yn dipyn o gymer ac yn dra gwahanol i'r ysgolheigion (prin) eraill yr oeddwn wedi eu cyfarfod.
Yr hyn oedd mor wahanol am Aled Eames, o'i gymharu a chymaint o'r ysgolheigion Cymreig eraill, oedd ei fod yn gwisgo ei ddysg aruthrol mor ysgafn a'r cyfan i'w weld mor ddiymdrech.
I lawer ohonom yn Neuadd Reichel, roedd Aled Eames bron a bod yn "un ohona ni'r hogia".
Bri ar ddefodaeth
Neuadd draddodiadol oedd Reichel y dyddiau hynny gyda bri o hyd ar ddefodaeth y Top Table a gorfodaeth ar i bawb i wisgo 'gown' academia ar gyfer y prydau gyda'r nos.
Yr roedd gan y Prif Borthor, Dafydd Haul, ei far preifat yn un o'r cypyrddau cudd ac yn gwerthu Newcastle Brown a phorc peis bach pob nos Sul!
Fwy nac unwaith, ar 么l bod allan yn pregethu ac wrth ddisgwyl am ein swper Sabothol, mi fyddai dyn yn sylweddoli fod y Warden ei hun wedi ymuno 芒'r ciw, i brynu ei botel yntau o Newcastle Brown!
Ond yr hyn oedd yn llai hysbys i ni oedd fod Aled Eames yn ysgolhaig mor braff ac ymroddedig o fewn cylch hanes morwrol - pwnc oedd yn parhau yr adeg honno, yn un cymharol newydd.
Byddai wedi bod yn hynod ddefnyddiol i ni fod wedi cael rhestr gyflawn o gyhoeddiadau Aled Eames i'n hatgoffa ysgolhaig mor doreithiog oed o.
Heb s么n amdano
Yn wir, gwendid y ddarlith yw na roddwyd digon o sylw i Aled Eames ei hun gan nad oes fawr ddim s么n amdano nac am ei gyfraniad aruthrol ar radio a theledu yn y Gymraeg, yn poblogeiddio pwnc unigryw, newydd a chyffrous.
Aled Eames oedd yr Admiral hynod boblogaidd ar raglen Helo Bobol Hywel Gwynfryn!
A beth am y ffilmiau anhygoel a wnaeth o gyda'r cynhyrchydd teledu Selwyn Roderick, yn nyddiau cynnar S4C?
Pwy all anghofio, er enghraifft, y gampwaith o ffilm am gyfraniad llongau Cymru i ddiwydiant guano Ynysoedd y Chinchas yn y M么r Tawel neu'r gyfres arloesol Halen yn y Gwaed.
Ac er y gallai Cymraeg Aled Eames fod yn ddigon bratiog ar adegau yr oedd hyd yn oed hynny, rywsut, yn cyfrannu at y perfformiad ac i'r ddelwedd gyhoeddus.
Ail greu
Cryfder y ddarlith ar y llaw arall, yw fod Dr Jenkins wedi llwyddo i ail greu - a hynny mewn modd hynod ddifyr - y byd oedd mor bwysig i Aled Eames ei hun.
Yr oedd hwn yn fyd oedd hefyd yn bwysig i amryw o'r rhai a gafodd y fraint o glywed Dr Jenkins yn cyflwyno'r ddarlith yn Moelfre.
Bu chwerthiniad o adnabyddiaeth, er enghraifft, wrth i amryw o'r merched oedd yn y gynulleidfa, adnabod ei ddisgrifiad o'r hen arferiad lle'r oedd gwragedd capteiniaid yn cael ei hadnabod fel "Mrs Capten Hughes" ac yn y blaen.
Cof am nain neu fam neu fodryb?
Golwg eang
Dilyn yn 么l traed Aled Eames mae'r Dr David Jenkins mewn darlith sy'n bwrw golwg eang a manwl dros hanes ein treftadaeth forwrol.
Darlith sy'n ein hatgoffa o bwysigrwydd morwriaeth i gymunedau Cymraeg eu hiaith ar lannau M么n ac i lawr heibio Pen Ll欧n ac ymlaen i Fae Ceredigion.
Yr oedd morwriaeth yn bwysig fel modd o gyflogi bechgyn fyddai wedi gorfod mynd i weini ffermwyr ond hefyd fel modd o greu a chadw gwaith yn y cymunedau ar y tir mawr.
Diddorol oedd darllen am bwysigrwydd dinas Lerpwl i ffyniant trefi glannau'r Gogledd a'r sylw i'r Capten Thomas Williams o Landwrog ger Caernarfon.
Ef oedd y cyntaf o'r Gogledd i fentro sefydlu ei hun yn berchennog llongau yn Lerpwl. Wedi i Williams wneud ei farc, penderfynodd eraill geisio'i ddilyn - pobol fel Robert Thomas o Gricieth; William Thomas o Lanrhuddlad ym M么n; Robert Hughes Jones, un arall o Ynys M么n.
Buddsoddwyr a pherchenogion
Mae dadansoddiad difyr o le canolog pobol oedd yn byw yn y cymunedau gogleddol, fel buddsoddwyr a pherchenogion llongau a deithiodd i bedwar ban byd.
 Pwy feiddiai ddweud, ar 么l darllen y ddarlith hon, fod y cymunedau arfordirol, Cymraeg eu hiaith ar y cyrion ac ymhell o bobman.
Rhan ffres a hynod ddifyr o'r ddarlith yw honno sy'n cymharu'r traddodiad morwrol yng Nghymru gyda honno yng Ngwlad Groeg.
Mae Dr Jenkins yn tynnu sylw i'r gwaith hynod ddifyr a wnaed gan ysgolheigion ym Mhrifysgol Piraeus, sy'n dangos fod tebygrwydd mawr rhwng yr arferion recriwtio yng Ngwlad Groeg a Chymru.
Yn y ddwy wlad, roedd yn hen arferiad sefydlog i berchenogion llongau gyflogi criwiau a swyddogion o'r un lleoliadau a hynny o un cenhedlaeth i'r llall.
Dim ond codi cwr y llen y mae'r adolygiad byr yma ond gallaf addo danteithion blasus i unrhyw un sydd am fentro.
Mae modd cael pryd gwerth chweil hefyd wrth gwrs, trwy bori yn rhai o lyfrau swmpus Aled Eames ei hun.
Cynnau fflam
Mae'n amlwg o ddarllen darlith David Jenkins i Aled Eames gynnau fflam sy'n dal i losgi gan roi gobaith am ddyfodol llewyrchus ym maes hanes morwrol Cymru.
Da iawn oedd gweld dau arall sy'n dal i gadw fflam Aled Eames ynghyn, yn bresennol i glywed y ddarlith, Robin Evans ac O T P Roberts.
Robin Evans yn enedigol o bentref Moelfre ac yn awdur toreithiog ar hanes morwrol Ynys M么n. O T P Roberts yn flaengar ym maes archaeoleg morwrol.
Hwy a David Jenkins yn dilyn 么l troed y pennaf a mwyaf blaengar o'n haneswyr m么r, y diweddar Aled Eames.
Ac un gair i gloi; chafodd Aled Eames mo'r gydnabyddiaeth briodol cyn ei farw. Mae'n syndod ac yn rhyfeddod, er enghraifft, na chafodd ei anrhydeddu a doethuriaeth gan ei hen goleg na chan Brifysgol Cymru ei hun.
Hon oedd y ddarlith gyntaf i'w thraddodi dan y teitl Darlith Goffa Aled Eames - gobeithio'n fawr nad hi yw'r olaf.
 |
Ychwanegwch eich sylwadau i'r dudalen fan hyn:
|
|
|
|
|
|  | |  | |  | |  | | |  S么n amdanynt
Rhestr o'r holl lyfrau sydd wedi cael sylw ar 大象传媒 Cymru'r Byd.
|
|
|
|  | |  | | |  Gair am air:
Detholiad o ddyfyniadau - ydych chi'n gwybod pwy yw'r awdur?
|
|
|
|
|
Llyfrau - gwefan newydd
Teulu L貌rd Bach
Petrograd
L么n Goed
Silff y llyfrau diweddar
Hanner Amser
Deryn Gl芒n i Ganu 
Awduron Cymru
Roger Boore
Nadolig a Rhagfyr 2008
Dolennau defnyddiol