 |
|
Dathlu
prysurdeb Gwenynen Gwent
Cymdeithas newydd yn tynnu sylw at weithgarwch Arglwyddes Llanofer
Hydref 2003
|
Mae cymdeithas wedi ei sefydlu i goffau un o Gymry hynotaf y bedwaredd
ganrif ar bymtheg - Arglwyddes Llanofer.
 Er
o dras Seisnig a'i gwreiddiau yn Swydd Nottingham, fe'i ganwyd yn
ferch i ddyn busnes ariannog yn Nhy Uchaf, Llanofer ger Y Fenni
a dysgodd Gymraeg a gwneud popeth nid yn unig i hyrwyddo'r iaith
Gymraeg ond y wisg Gymreig draddodiadol. Yr oedd hefyd yn selog
dros ddawnsio gwerin Cymreig.
Pan oedd hi'n Arglwyddes Llanofer gorchmynnodd weision a morynion
yr ystad i wisgo dillad traddodiadol o frethyn Cymreig.
Byddai'r Arglwyddes hithau yn gwisgo'r wisg hon hefyd a'r hetiau
uchel hynny a gysylltir 芒'r cyfnod hwnnw.
Fe'i hysyriwyd yn wladgarol gan rai ond yn esentrig gan eraill -
ond nid oedd neb na fyddai'n cydnabod maint ei brwdfrydedd heintus.
Ennill gwobr
Nid yn unig byddai'r Arglwyddes yn cynnal gweithgareddau diwylliannol
Cymreig ar ei hystad ond byddai'n cystadlu ei hun mewn eisteddfodau.
Ar 么l ennill gwobr yn Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd mabwysiadodd
yr enw Gwenynen Gwent ac ni fu i neb erioed ddadlau 芒'r disgrifiad
hwnnw ohoni gan ei fod yn adlewyrchu'n llwyr ei phrysurdeb dihafal
ynglyn 芒'r Gymraeg a'r diwylliant Cymreig.
Nid yw'r gymdeithas newydd, Cymdeithas Gwenynen Gwent, mewn
bodolaeth ond ers dechrau'r flwyddyn wedi ei sefydlu gan athrawes
wedi ymddeol a anwyd ym Mhenygraig, Rhondda, Helen Forder, i gydfynd
a deucanmlwyddiant geni'r Arglwyddes ym 1802.
Gwobr Mamgu
Meddai Helen sy'n awr yn byw yng Nghaerdydd: "Fe ddechreuodd fy
ymchwiliadau rhyw chwe blynedd yn 么l wrth imi geisio canfod ym mha
Eisteddfod y bu fy nain yn fuddugol ar ganu'r delyn deires ym 1886.
"Yr oedd yr wyrion i gyd yn gwybod fod Mamgu yn un o delynorion
Llanofer a dyna'r cyfan ond ar 么l cael yr wybodaeth o Swyddfa Archifau
Gwent mi gydiodd yr holl beth ynof ac mi ddechreuais i ffoli ar
weithgarwch Arglwyddes Llanofer ei hun.
"Pan sylweddolais i ein bod ar drothwy dau canmlwyddiant ei geni
mi ddechreuais i annog pobol 'i wneud rhywbeth' ac fe fu yna gymaint
o ddiddordeb mewn arddangosfa a darlithoedd yn Y Fenni fe deimlais
i y byddai'n syniad da sefydlu cymdeithas i ddod 芒 rhai 芒 ymddiddorai
yn Arglwyddes Llanofer ar ei gilydd ."
 Dywedodd
mai'r cam nesaf oedd gofyn i or, gor, gor wyres yr Arglwyddes, Mrs
Elizabeth Murray, i fod yn llywydd.
Bu'r cyfarfod cyntaf yn Nhy Uchaf, Llanofer, gyda'r delynores, Ann
Griffiths, yn gadeirydd, Elonwy Wright yn drysorydd a Helen yn ysgrifennydd.
Gweddill y pwyllgor ydi. Ross Murray, Brian Forder, Rachael Rogers,
curadur Amgueddfa'r Fenni, Luned Davies a Frances Younson, o Archifdy
Gwent, Robin Davies, golygydd, Newyddion Gwent a chynrychiolwyr
Cymdeithas Carnhuanawc.
O Aberystwyth i Lanofer
Yn gynnar yn yr 1880au yr oedd hen daid Helen, wedi symud o Aberystwyth
gyda'i deullu i weithio ar yr ystad a dyna fan cychwyn ei diddordeb
hi yn yr ystad mewn gwirionedd.
Yr oedd Augusta Waddington Hall yn briod 芒 Benjamin Hall yr enwyd
cloch Big Ben ar ei 么l yng nghloc y senedd gan mai efo oedd y Minister
of Works a'i comisiynodd.
Yng Nghymru bu'n ymgyrchydd blaellaw dros hawl y werin Gymraeg i
gael gwasanaethau crefyddol yn ei hiaith ei hun ac ef oedd y diwydiannwr
cyntaf i ddatgysylltu 芒'r eglwys sefydledig.
Pan yn aelod seneddol dros Sir Fynwy bu'n gyfrifol am ddwyn y Ddeddf
Trwco gerbron y senedd yn 1831 mewn ymgais i ddileu y system drwco
a oedd wrth wraidd Gwrthryfel Merthyr.
I'w feddiant ef 芒'i wraig y daeth Llawysgrifau Llanofer a luniwyd
yn bennaf gan Iolo Morganwg ac yn cynnwys llawer o'i bapurau. Maen
nhw bellach yn y Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth.
Annog mamau
Ym 1834 enillodd Gwenynen Gwent ddeg gini yn Eisteddfod Genedlaethol
Caerdydd am draethawd yn trafod manteision diogelu'r iaith Gymraeg
a'r wisg Gymreig.
 Yn
Y Gymraes, bum mlynedd yn ddiweddarach, yr oedd yn annog
mamau Cymru i siarad Cymraeg a'u plant gan ddweud mai oddi wrth
eu mamau yn hytrach na'u tadau y mae plant yn dysgu'r iaith
Yr oedd yn wraig egniol a phenderfynol a fyddai'n mynnu ei ffordd
ei hun yn hyrwyddo'r idiwylliant a garai gymaint
Gwenynen Gwent (yn Saesneg)
|
|
  |
 |
| Atgofion am gyfnod sydd wedi darfod yng nghefn gwlad Cymru |
|
 |
|
Y Parchedig Aled Edwards yn rhoi'r byd
yn ei le. |
 |
|
|
|
Cofio
Gwenynen Gwent