´óÏó´«Ã½

O fagwraeth wledig ar dyddyn yn Ynys Môn daeth i fod yn un o'r bobl flaenllaw yn yr ymgyrch i anfon dyn i'r lleuad. Dyna yw hanes Tecwyn Roberts, un o brif beirianwyr NASA yn y chwedegau.

Ac oherwydd gwaith Tecwyn yn creu Rhwydwaith Llwybrau a Chyfathrebu NASA cafodd y byd weld y lluniau eiconig o Neil Armstrong yn cerdded ar y lleuad am y tro cyntaf hanner canrif yn ôl.

Ond pwy yw Tecwyn Roberts a pham mae ei hanes yn anghyfarwydd i'r rhan fwyaf o Gymry?

Mae'r cyflwynydd o Ynys Môn, Tudur Owen, yn gobeithio newid hyn mewn rhaglen ar S4C, Tudur Owen: O Fôn i'r Lleuad, i ddathlu 50 mlynedd ers i ddyn lanio ar y lleuad yng Ngorffennaf 1969.

Dywedodd Tudur: "O'n i'n ymwybodol o Tecwyn Roberts ond dim byd mwy. Ond mae lot mwy i'r stori nag oedden ni'n tybio.

"Roedden ni'n gwybod fod o'n ddyn pwysig o fewn y system ond doedden ni ddim wedi deall pa mor bwysig.

"Ac mae'i gyfraniad o gymaint mwy nag oedden ni wedi dychmygu. Roedd o'n rhan o'r tîm yn gweithio allan sut oedden nhw'n mynd i yrru person i'r gofod. Ac yna ar gychwyn y 60au sut oedden nhw'n mynd i gael person ar y lleuad."

Chwaraeodd Tecwyn o Landdaniel Fab rhan allweddol yng nghynllunio canolfan Mission Control enwog NASA yn Houston, Texas yn y 60au.

Yn ôl Tudur: "Roedd y dyn yn athrylith. Cafodd o addysg arferol yn Ynys Môn yn mynd o Ysgol Parc y Bont yn Llanddaniel i ysgol ramadeg yn Biwmaris ac yna mynd i weithio i ffatri beirianneg o'r enw Saunders-Roe yn Biwmaris. Mae'n rhaid bod nhw wedi adnabod ei dalent o achos mi wnaethon nhw gynnig ysgoloriaeth iddo fo.

"Wedyn symudodd Tecwyn i Ganada i weithio i gwmni technoleg newydd, gan ddringo'r ysgol yn y byd peirianneg drwy ei dalent.

"Siaradon ni â Dr Chris Kraft, Cyfarwyddwr Awyr cyntaf NASA, sy' yn ei 90au. Fo oedd un o'r bobl oedd yn gyfrifol am sefydlu NASA - a be' wnaethon nhw oedd sbio ar draws y byd i ffeindio'r brêns gorau ac mae'n amlwg bod nhw wedi adnabod Tecwyn a'i dalent o."

Tecwyn Roberts oedd un o gewri'r ymgyrch i anfon gofodwyr America i'r gofod ac i lanio ar y lleuad - ond pam ei fod tn enw anghyfarwydd yng Nghymru?

Mae Tudur yn meddwl bod sawl rheswm: "Petai o wedi bod yn fardd neu'n awdur o fri, byddai mwy o sylw wedi cael ei roi iddo, 'falla. Dydyn ni fel Cymry ddim yn rhoi digon o sylw i'n gwyddonwyr.

"Roedd o'n ddyn diymhongar iawn. Dydy o ddim i'w weld mewn lot o lunia' neu mae o ond yng nghongl rhyw lun. Does dim llawer o fideos ohono fo a phan mae o'n siarad mae o'n edrych yn anghyfforddus iawn.

"Doedd o ddim yn ddyn gregarious iawn."

Ond mae Tudur wedi llwyddo i ddysgu mwy am y dyn eithriadol hwn trwy siarad â ffrindiau a chydweithwyr Tecwyn ar y pryd.

"Roedd hi'n gymaint o anrhydedd i gwrdd â rhai o gewri NASA," meddai Tudur. "Maen nhw mor bwysig yn hanes dynoliaeth. Maen nhw'n hen erbyn 'wan ac wedi stopio rhoi cyfweliadau ers blynydda'.

"Ond pan esboniodd Gwen Hughes [o Kailash Films, cynhyrchwyr y rhaglen] ein bod ni am wneud rhaglen ddogfen am Tecwyn Roberts, dywedon nhw ie. Roedd ganddon nhw gymaint o feddwl o Tec, cytunon nhw siarad."

"Roedd Tecwyn yn broffesiynol iawn efo'i feddwl ar ei waith bob tro ac yn gweithio oriau gwirion," esboniodd Tudur.

"Ond mae 'na anwyldeb yna hefyd a balchder o'i wlad. Fe ddaru o ymweld â Chymru yn yr 80au cyn iddo fo farw yn weddol ifanc yn 63 oed. Aeth o nôl i'w hen ysgol yn Llanddaniel Fab a chwrdd â ffrindiau."

Bu farw Tecwyn Roberts yn 1988 ac fe gafodd ei gladdu yn nhalaith Maryland. Mae draig goch ar ei garreg fedd â'r geiriau 'Rhaid i mi ddweud ffarwel …'

Dywedodd Tudur: "Dyla mwy o bobl ddod i wybod ei hanes. Mae o'n ysbrydoledig. Mae o'n dangos beth gall pobl 'neud. Roedd lot o allu ganddo fo ond wnaeth o weithio'n galed hefyd."

Mae'r rhaglen Tudur Owen: O Fôn i'r Lleuad ar S4C, nos Sul 14 Gorffennaf am 20:00.