����ý

Mae dadansoddiad newydd o gerrig Côr y Cewri - neu Stonehenge - yn ne-orllewin Lloegr yn dangos fod y Maen Allor yng nghanol y cylch hynafol wedi ei drosglwyddo yno o ogledd-ddwyrain Yr Alban, ac nid o dde-orllewin Cymru.

Roedd arbenigwyr wedi bod o'r farn ers degawdau mai o Sir Benfro yr oedd y Maen Allor wedi dod.

Ond mae'r darganfyddiad yn awgrymu fod adeiladu'r cylch wedi bod yn ymdrech gydweithredol lawer mwy nag yr oedd gwyddonwyr wedi ei gredu yn y gorffennol.

Mae'n datgelu bod y cylch yng Nghaersallog yng Ngwlad yr Haf wedi ei adeiladu o gerrig o bob rhan o Brydain, a bod cysylltiadau rhwng gwahanol rannau o Brydain yn y cyfnod Neolithig yn llawer mwy datblygedig yn gymdeithasol nag yr oedd arbenigwyr wedi ei dybio.

Fe gafodd y gwaith ymchwil ei arwain gan Anthony Clarke, myfyriwr PhD o Sir Benfro, sydd erbyn hyn yn gweithio ym mhrifysgol Curtin yng ngorllewin Awstralia.

Mae'r darganfyddiad yn cael ei ystyried mor arwyddocaol, fel bod casgliadau'r gwaith ymchwil wedi eu cyhoeddi yn un o gylchgronau newyddiaduraeth wyddonol mwya'r byd, Nature.

Mae'n bluen fawr yn het Mr Clarke fel myfyriwr ymchwil, ond mae hefyd yn foment chwerw-felys, gan fod arbenigwyr wedi bod o'r farn ers degawdau mai o Sir Benfro yr oedd y Maen Allor wedi dod.

“Dwi ddim yn credu y câf i faddeuant gan bobl nôl gartref," dywedodd wrth y ����ý.

"Bydd hyn yn golled fawr i Gymru!"

Fodd bynnag, mae Mr Clarke yn pwysleisio fod gweddill y cerrig gleision yn y cylch mewnol yn dod o Gymru, tra bo rhai o'r cerrig mwy yn y cylch allanol yn dod o Loegr.

“Rhaid i ni roi rhywbeth i'r Albanwyr!” meddai.

“O ddifri, mae'n ymddangos fod Côr y Cewri yn ymdrech enfawr gan bobl o bob rhan Brydain," ychwanegodd.

Yn 1923 daeth y daearegwr Henry Herbert Thomas i'r casgliad fod y cerrig gleision yn dod o fynyddoedd y Preseli yn Sir Benfro.

Roedd y maen yng nghanol y cylch cerrig yn fath gwahanol o garreg, ond y gred oedd ei fod yn dod o'r un ardal, tan i wyddonwyr ddechrau cwestiynu hynny tua 20 mlynedd yn ôl.

Dwy flynedd yn ôl, daeth ymchwilwyr - dan arweiniad yr Athro Nick Pearce o Aberystwyth - i'r casgliad nad oedd modd i'r garreg honno fod wedi dod o Gymru, ond parhau'n ddirgelwch wnaeth ei tharddiad, tan nawr.

“Fe gawson ni'n syfrdanu o ddarganfod ei bod yn dod o ogledd-ddwyrain Yr Alban," dywedodd yr Athro Pearce wrth y ����ý.

“Roedd yn sioc a dweud y lleiaf. Wedi teithio'r pellter yna - 700 cilometr - mae'n anhygoel.

“Rhaid bod gan y bobl neolithig gysylltiadau da, llawer gwell nag yr oedden ni'n ei gredu. Rhaid eu bod nhw'n drefnwyr da.”

Cafodd y darganfyddiad ei wneud gan dîm o brifysgol Curtin, fu'n dadansoddi cyfansoddiad cemegol darnau o'r graig oedd wedi syrthio oddi ar y maen allor, a'u dyddio nhw.

Mae cyfansoddiad a dyddiad pob craig yn y byd yn unigryw, yn debyg i ôl ein bysedd.

Mae gan y tîm yn Awstralia fas data creigiau gyda'r mwyaf cynhwysfawr yn y byd, ac fe ddarganfyddon nhw fod y samplau'n debyg iawn i graig o fas Orcadia, sy'n cynnwys ardaloedd Caithness, Orkney a Moray Firth yng ngogledd-ddwyrain Yr Alban.

Dechreuodd Côr y Cewri gael ei adeiladu 5,000 o flynyddoedd yn ôl, gydag addasiadau'n cael eu gwneud dros y ddau fileniwm canlynol.

Y gred yw mai cerrig gleision oedd y rhai cynharaf i gael eu gosod ar y safle.

Yn ôl y Dr Robert Ixer o Brifysgol Coleg Llundain, oedd yn rhan o'r astudiaeth, mae'r canlyniadau'n syfrdanol.

“Mae'r gwaith yn arwain at ddau gwestiwn pwysig: Sut cafodd y Maen Allor ei drosglwyddo o ben uchaf gogledd Yr Alban - pellter o 700 cilometr - i Gôr y Cewri, ac yn fwy diddorol, pam?"

Dyma'r pellter hiraf ar gofnod o daith carreg i'w defnyddio mewn cofeb o'r cyfnod hwnnw, ac mae'r Athro Pearce yn dweud mai'r dirgelwch nesaf i'w ddatrys yw sut y cyrhaeddodd yno.

“Mae yna rwystrau corfforol amlwg i'w chludo ar y tir, a thaith yr un mor anodd fyddai hi wedi bod ar y môr.

“Mae'r darganfyddiadau hyn yn mynd i gael effaith pellgyrhaeddol ar ein dealltwriaeth ni o'r cyfnod Neolithig, eu dulliau cysylltu nhw, a'u systemau trafnidiaeth."