Hanes coll: Cynllun i foddi'r canolbarth
- Cyhoeddwyd
Ar droad yr ugeinfed ganrif roedd cynlluniau ar y gweill i foddi鈥檙 rhan helaeth o ganolbarth Cymru er mwyn darparu d诺r i Lundain.
Dyna ddarganfyddiad Richard Rees o Lanwrda a ddaeth o hyd i gynlluniau i greu 10 cronfa dd诺r fawr ac 11 o gronfeydd llai gan foddi tua 30 o bentrefi yn ystod ei ymweliad 芒鈥檙 Llyfrgell Genedlaethol.
O Lanwrtyd i Langurig, o gartref y merthyr Jon Penry i fan claddu tebygol Llywelyn Ein Llyw Olaf yn Abaty Cwm Hir, roedd cynlluniau yn Oes Fictoria i鈥檙 cyfan fod dan dd诺r.
Dylan Iorwerth sy'n olrhain yr hanes.
Darganfod y cynllun yn y Llyfrgell Genedlaethol
Mae rhai blynyddoedd wedi mynd heibio ers i Richard, cyn-beiriannydd trenau, fynd i鈥檙 Llyfrgell Genedlaethol am y diwrnod, er mwyn ymchwilio hanes Rheilffordd Canol Cymru.
Ond wrth edrych yn fanwl ar bapurau yst芒d yn ardal Cilmeri a Llanwrtyd, fe sylwodd ar rywbeth rhyfedd.
鈥淒aeth y papurau yn 么l a o鈥檔 nhw yn siarad am byti symud rheilffordd yn Cwm Irfon, a gofynnes i, beth uffach sy鈥檔 mynd 鈥檓laen achos 鈥檚o i 鈥檇i clywed am shwt beth.鈥
Doedd dim esboniad amlwg ac yn fwy od fyth, pwy oedd yn gofyn am symud rheilffordd fechan yn mherfeddion Cymru ond Cyngor Sir Llundain a鈥檜 prif beiriannydd, Syr Alexander Richardson Binnie.
Ar 么l sawl trip i astudio archifau yn Llundain ac oriau maith yn ymchwilio mewn llyfrgelloedd, fe ddatgelodd Richard Rees y stori.
Er mwyn datrys problemau cyflenwad d诺r Llundain ar ddechrau鈥檙 20fed ganrif roedd y cyngor sir yno eisiau meddiannu rhannau helaeth o ganolbarth Cymru a chreu cyfres o argaeau.
鈥淩oedd 10 cronfa dd诺r; Llangors, Y Wysg, cronfa dd诺r yr Irfon, cronfa dd诺r y Tywi, cronfa dd诺r y Doethie, cronfa dd诺r Llanarfon, cronfa dd诺r y Gwy, cronfa dd诺r Clywedog, cronfa dd诺r yr Ithon, a chronfa dd诺r yr Edw - 10 argae mawr.
"Oedd hwn yn beth mawr. Bydde rhan fwya鈥 o Gymru wedi diflannu,鈥 eglurodd.
Ond nid dim ond cronfeydd mawr oedd eu hangen, roedd eisiau 11 o rai llai hefyd. Ac ar ben hynny roedd angen tir heb bobl am filltiroedd o amgylch pob cronfa a dalgylch yr afonydd.
Os oedd rhai pentrefi am gael eu boddi, byddai rhagor yn cael eu clirio o bobl a'u chwalu.
鈥淵n 么l y cynlluniau byddai鈥檙 d诺r yn teithio drwy dwneli a pibau a thrwy gravity, yn trafeili i Tregoed i ddechrau lle bydde filter ac yna byddai鈥檙 d诺r yn trafeili bob cam i Lundain. 415 million gallons a day.鈥
O ochrau Llanidloes, Llanbadarn Fynydd, cyn ised 芒 Llanwrtyd draw am Gwm Gors, draw am Y Mynydd Du uwchben Crughywel a鈥檙 Fenni; byddai'r ardaloedd yna i gyd wedi mynd yn eiddo i gyngor Llundain, y bobl oedd yn byw yno wedi gadael a chymunedau wedi diflannu.
Y golled i ardal Cwm Irfon
Yng nghartref Richard Rees yn Llanwrda, mae casgliad anferth o lyfrau a'i ymchwil. Tu mewn i'r cloriau mae gwybodaeth am gynllun d诺r Llundain, yr ardaloedd yn Llundain fyddai鈥檔 elwa o dd诺r Cymru a chynllun taliadau.
Nid cynllun tylwyth teg oedd hwn. Mae鈥檙 tomenni o ddogfennau ar lawr ei swyddfa yn dangos pa mor bell oedd pethau wedi mynd 鈥 cynllun manwl i arallgyfeirio Afon Tywi er enghraifft, rhestrau ffermydd, tai ac eiddo fyddai wedi mynd a鈥檙 ardal fyddai angen ei dalu.
Yn ardal Cilmeri mae rhestr yn dangos beth fyddai鈥檙 dinistr:
鈥淲el am bryniant gorfodol Cwm yr Irfon; 69 t欧 fferm, 212 t欧, 20 bwthyn, dau blasdy, 37 siop, naw siop waith, tri gwesty, saith t欧 tafarn, tair siop gof, pum felin dd诺r, pedair gorsaf, tair ysgol, naw capel, pedair eglwys, un neuadd gyhoeddus. D诺r i Lundain; 415 miliwn galwn y dydd.鈥
Un o 10 cwm yn unig oedd Cwm Irfon ond nid cynllun ar bapur oedd hwn chwaith. Adeiladwyd coredau bychain ar draws afonydd i fesur faint o dd诺r oedd ar gael.
Mae olion rhai o鈥檙 coredau i鈥檞 gweld hyd heddiw. Ac os ydy'r stori fawr wedi cael ei anghofio mae鈥檙 cof gwerin am y bobl o Lundain yn parhau.
鈥淕wrddais i ag un g诺r oedd gyda peth o鈥檙 hanes mewn t欧 ffarm yng Nghwm Irfon, wedes i beth o鈥檔i yn 鈥檔eud a wedodd e wrtho i i fynd lawr i鈥檙 cae ac oedd e am ddangos i fi beth oedd ar 么l ers i weithwyr Llundain fynd yno.
鈥淥edd ei Dad-cu wedi gweud wrtho fe fod y dynion hyn wedi dod lawr o Lundain i adeiladu ar draws Afon Irfon felly oedd lot yn mynd 鈥檓laen ar y pryd.鈥
Y cynllun yn Llundain oedd boddi ardal Borehamwood er mwyn creu llyn i dderbyn y d诺r o ganolbarth Cymru. Ond yn y diwedd, Llundain a rwystrodd y cynllun.
Er bod yna rywfaint o bryder gan rai cynghorau sir yng Nghymru ac ambell aelod seneddol, prin oedd y gwrthwynebiad go iawn.
Ar y funud olaf cafodd y cynlluniau eu gadael; oherwydd y gost i Lundain a gwrthwynebiad gan gwmn茂au d诺r preifat y ddinas.
Ond doedd dim pryder am gymunedau Cymru a cholli miloedd o gartrefi.
I glywed mwy, gwrandewch ar Hanes Cymru - Cerrig, Coed a D诺r ar 大象传媒 Sounds.
Pynciau cysylltiedig
Straeon perthnasol
- Cyhoeddwyd20 Hydref 2023
- Cyhoeddwyd20 Medi 2022
- Cyhoeddwyd18 Tachwedd 2019