大象传媒

Mae鈥檙 Cymry wastad, hyd y gwela i, wedi rhoi pwys mawr ar yr ymdeimlad o berthyn i le a chynefin, ar wreiddiau a chartre. Mae鈥檔 rhan go annatod o鈥檙 ffordd y mae鈥檙 rhan fwyaf ohonon ni yn ein diffinio鈥檔 hunain. Ac mae sefyllfa鈥檙 iaith heddiw yn aml yn ein harwain ni i鈥檞 hastudio hi drwy edrych ar ei chyflwr o fro i fro, o gymuned i gymuned. Gan mai yn y mannau hynny y mae鈥檔 rhaid iddi ffynnu er mwyn byw.

Dros y nadolig eleni, mi鈥檙 oeddwn i鈥檔 么l yng Nghaernarfon, yn yr ardal lle'm ganwyd i ac y鈥檓 magwyd i. Yn 么l yn y dre sy鈥檔 dal i鈥檞 chlywed yn drwm ar fy acen i er fy mod i wedi byw yn y brifddinas ers degawd. Wedi鈥檙 cyfan, yng nghysgod castell Caernarfon y treuliais i flynyddoedd fy mhlentyndod, ac mae peryg i hynny gymylu gwydrau rhywun wrth gael gwahoddiad i fwrw bol mewn pwt o ddarlith fel hon.

Ddeuddydd cyn yr wyl mi鈥檙 oeddwn i mewn tafarn yn y dre a honno鈥檔 orlawn i鈥檞 hymylon. Roedd yna g锚m b锚l-droed ar y teledu, a degau o hogiau wedi gwasgu i mewn i鈥檙 bar i鈥檞 gweld. Prin fod gair o Saesneg i鈥檞 glywed yn unman; yn Gymraeg oedd y tynnu coes, y gweiddi a鈥檙 rhegi. Mae鈥檔 hawdd rhamantu ond nid dyna oedd hyn; y tu allan ar y stryd roedd yna griwiau鈥檔 canu yn Gymraeg ar 么l eu part茂on gwaith, a鈥檙 gyrwyr tacsi hwythau鈥檔 barod i鈥檞 dwrdio yn Gymraeg wrth eu hebrwng nhw adre i鈥檞 gwl芒u. Mae鈥檔 rhywbeth sy鈥檔 fy nharo bob tro wrth ddychwelyd o Gaerdydd i鈥檙 gogledd, sef mor naturiol o fyw ydi鈥檙 iaith yn fan hyn, a hynny ymhlith pob carfan o gymdeithas.

Ond mi all fod yna ddigon i godi鈥檆h calon mewn lle fel Caerdydd hefyd. Erbyn dathliadau鈥檙 calan mi鈥檙 oeddwn i鈥檔 么l yn y brifddinas, mewn parti yn ardal Grangetown, neu Drelluest. Yn y parti hwn, fel yn nhre鈥檙 cofis, criwiau ifanc oedd i鈥檞 clywed ym mhobman a鈥檙 mwyafrif llethol yn siarad Cymraeg. Mae鈥檔 wir mai pobl ddwad oedd nifer go lew o鈥檙 rhain ond tydi hynny ddim yn cuddio鈥檙 ffaith bod yna gymuned yng Nghaerdydd heddiw a fyddai鈥檔 gallu dewis byw bywyd cymdeithasol a hwnnw bron yn gyfan gwbl uniaith Gymraeg.

Mae鈥檔 demtasiwn dirwyn pethau i ben yn fanno ar 么l creu darlun sy鈥檔 ymylu ar fod yn iwtopaidd, o ran y modd y mae鈥檙 iaith wedi dal ei thir ac wrthi鈥檔 ennill ei thir yn nwy o ardaloedd trefol amlyca鈥檙 wlad. Ac nid darlun ffug mohono. Ond y gwir amdani, wrth reswm, ydi bod agor un llygad yn aml yn cau鈥檙 llall. Onid digwydd cael fy magu mewn tre mor Gymreigaidd 芒 Chaernarfon wnes i? Onid digwydd symud i fyw i Gaerdydd mewn cyfnod pan oedd cynifer o bobl o gefndir tebyg yn gwneud hynny hefyd - ac ar yr un pryd ag y gwelwyd newid go fawr yn agweddau鈥檙 awdurdodau a thrwch y boblogaeth at yr iaith?

Yn anffodus, does ond angen mentro y tu allan i鈥檙 cynefinoedd saff yma i weld y realiti o鈥檔 cwmpas. Ewch am noson allan i ganol y ddinas, neu i鈥檙 cymoedd er enghraifft, neu teithiwch ar dr锚n neu ar fws tua鈥檙 gorllewin. Stopiwch mewn caffi ar hyd arfordir y gogledd neu rywle ym mherfeddion y canolbarth. Ewch am wyliau i Sir Benfro neu Ben Llyn. Wrth gwrs fod y Gymraeg yn dal i fodoli yn y llefydd yma, ac mae hi鈥檔 gryf mewn pocedi fel y gwyr pawb, ond ydi hi鈥檔 ddigon gwydn, yn ddigon dyfn ei gwreiddiau, fel y gallwn ni i gyd gysgu鈥檔 dawel gyda鈥檙 nos?

Mae鈥檙 proffwydoliaethau wedi鈥檜 hen fwrw y bydd ystadegau nesa鈥檙 Cyfrifiad yn ddigon i鈥檔 sobri ni mewn sawl ffordd. Wel, amser yn unig a ddengys. Mae鈥檔 wir y bydd y twf a welwyd mewn ardaloedd fel y de-ddwyrain ar 么l y Cyfrifiad diwethaf yn debyg o鈥檌 ailadrodd ei hun, ond be ydi ffigurau ar bapur yn wyneb y Saesneg sy鈥檔 dal i鈥檞 chlywed ar ein buarthau a鈥檔 caeau chwarae, neu ar gorneli strydoedd gyda鈥檙 nos? Onid creu swigod ffug o amgylch yr iaith ydi hyn, i鈥檔 twyllo wrth i鈥檙 ynysoedd cynhenid Cymraeg grebachu o hyd? Mae鈥檔 hawdd iawn darogan gwae wrth feddwl yn y fath fodd.

A finnau fel sawl un arall wedi dianc i ddiogelwch y minteioedd yng Nghaerdydd, mae鈥檔 hawdd hefyd teimlo pyliau o euogrwydd ar adegau fel hyn. O glywed, er enghraifft, ei bod hi鈥檔 mynd yn gynyddol anos ar drefnwyr digwyddiadau hyd yn oed mewn llefydd fel Caernarfon i ddenu cefnogaeth gan y lliaws. O ymweld 芒 chymdeithasau llenyddol ar hyd ac ar led Cymru a gweld aberth llond dwrn o unigolion sy鈥檔 gwbl allweddol er mwyn i鈥檙 cymdeithasau hynny barhau. Ac o weld y gwaith hanfodol y mae mudiadau fel y clybiau ffermwyr ifanc yn ei wneud i gynnal yr iaith a鈥檌 diwylliant mewn sawl ardal yng nghefn gwlad. Am ba hyd eto y gall y cymunedau hyn wrthsefyll y pwysau? Teg cydnabod bod swyddi - neu brinder y rheini - yn elfen ddylanwadol iawn yn hyn i gyd.

Mae ar bob gwlad hyderus angen prifddinas lle mae ieithoedd cynhenid y genedl yn hawlio lle amlwg ar ei strydoedd. Er mwyn i鈥檙 Gymraeg fyw, rydw i鈥檔 grediniol ei bod hi鈥檔 hollbwysig fod ganddi bresenoldeb croyw a chryf yn ei metropolis ei hun. O鈥檙 herwydd, fedra i ddim beirniadu na gweld bai ar neb am symud i Gaerdydd, na鈥檜 cystwyo nhw am ddyheu byw yma. Mae hynny鈥檔 dod yn fwyfwy eglur i mi wrth weld sefyllfa addysg Gymraeg yn y ddinas ac wrth glywed yr iaith o fy nghwmpas i bob dydd yn Nhreganna a Glan-yr-afon, ym Mhontcanna, Grangetown a鈥檙 Bae.

Yn hytrach, efallai mai nad y cysyniad o le ydi鈥檙 peth pwysicaf wedi鈥檙 cyfan. Onid yr hyn y mae pobl yn ei wneud 芒鈥檜 hiaith a鈥檜 Cymreictod sy鈥檔 cyfrif? Mae hynny鈥檔 wir ym mhob maes, boed yn y dre, yn y wlad neu鈥檙 ddinas. Neu, yn wir, ar y rhyngrwyd. Mae ffenomenon fel Twitter, sy鈥檔 gymuned ynddi hi鈥檌 hun, yn enghraifft wych o鈥檙 modd y mae鈥檙 Gymraeg wedi hawlio鈥檌 lle yng nghanol m么r o drydar byd-eang. Siawns nad ydi honno鈥檔 gymuned fyw sy鈥檔 amlygu鈥檙 hyn sy鈥檔 bosib drwy ddangos mymryn o frwdfrydedd a thrwy ddewis defnyddio鈥檙 iaith.

Ym mhob cwr o鈥檙 wlad, ar bob lefel, sefyll yn y bwlch sy鈥檔 bwysig. Gan fod y bylchau hynny鈥檔 agor ym mhobman, nid cecru ydi鈥檙 ateb na bod yn ddi-hid o oddefol chwaith. Yn hytrach, mae鈥檔 rhaid rhoi o鈥檔 hamser a bod yn weithgar yn ein cymunedau ym mha le bynnag y mae鈥檙 rheini. Y peryg, wrth gwrs, ydi y byddwn ni鈥檔 gadael i bobl eraill gario鈥檙 baich ac yn hynny o beth mae gennym ni i gyd ein cyfraniad bach i鈥檞 wneud.