´óÏó´«Ã½

Ma tha sibh air a dhol gu cùrsa no tachartas aig Sabhal Mòr Ostaig – ‘Colaiste na Gàidhlig’ anns an Eilean Sgitheanach – tha deagh sheans ann gum bi sibh eòlach air Loch nan Dùbhrachan. Tha an loch ri taobh rathad mòr Shlèite, an A851, aig ceann an rathaid bhig a tha a’ dol gu ruige An t-Òrd agus Tòcabhaig.

Bho àm gu àm, bidh oileanaich agus luchd-obrach an t-Sabhail Mhòir a’ snàmh anns an loch. Tha fhios gu bheil e blàth gu leòr as t-samhradh, ged a bhios a’ mheanbh-chuileag ann aig amannan.

Ach dè tha an t-ainm a’ ciallachadh – Loch nan Dùbhrachan? Tha an t-Suirbhidh Òrdanais a’ cumail a-mach gu bheil e a’ ciallachadh – math dh’fhaodte – ‘the loch of dimness or dark shades or loch of gloom’. ’S dòcha gu bheil sin ceart ach ann an Slèite fhèin tha beachd ann gu bheil e a’ ciallachadh ‘the loch of the spirits’. Bidh cuid ga fhuaimneachadh mar Loch nan Dùraichean no Uairichean. Agus tha an t-ainm a’ dol le seann sgeul. 

Tha mi a’ dol a dh’innse dhuibh mar a fhuair M.E.M. Donaldson – Mary Ethel Muir Donaldson – an sgeul agus mar a dh’aithris i e anns an leabhar aice ‘Wandering in the Western Highlands and Islands’. Chaidh an leabhar fhoillseachadh o chionn ceud bliadhna ’s a h-aon. Tha i ag ràdh gun robh muinntir an àite dhen bheachd gun robh each-uisge a’ fuireach anns an loch. Tha i ag innse dhuinn gun robh gu leòr fhathast a’ creidsinn anns a leithid de chreutair o chionn ceud bliadhna.

Tha an t-ùghdar ag innse dhuinn mu chòmhradh a bh’ aice le seann duine. Dh’inns e dhi gun robh e an sàs, leth-cheud bliadhna roimhe, ann an oidhirp each-uisge Loch nan Dùbhrachan a ghlacadh. Ged as e ‘each-uisge’ a chanadh daoine ris, bha e na bu choltaiche ri bò le muing fhada. A bharrachd air sin, bhiodh e a’ dèanamh lorgan-coise a bh’ ann an cumadh botal-fìona.

Nuair a thàinig an latha airson an t-each-uisge a ghlacadh, bha e mar latha-fèille anns an sgìre. Cha deach na sgoilearan don sgoil agus thàinig sluagh mòr gu ruige Loch nan Dùbhrachan o fhad is farsaing. Bha feadhainn ann an cairtean a bh’ air an tarraing le eich. Bha gu leòr dhramaichean air an gabhail cuideachd – barrachd na bhiodh air an gabhail eadhon aig tiodhlacadh!

Bha dà bhàta bheag aca. Bha iad air an cur air bhog anns an loch agus bha lìon air a shìneadh eatarra. Dhragh iad an lìon bho cheann gu ceann dhen loch. Chaidh a ghlacadh le rudeigin air a’ ghrunnd – seann chraobh no clach no rudeigin dhen t-seòrsa. Leis nach robh e ann an comas nan daoine an lìon a tharraing tuilleadh, bha cuid de na daoine a’ smaoineachadh gun robh an t-each-uisge an sàs ann! Theich iad, agus an t-eagal orra!

Ge-tà, chan e an t-each-uisge a bh’ ann. Nuair a bha an obair seachad, cha robh dad anns an lìon ach dà gheadas. Mar sin, an robh an t-ùghdar – M.E.M. Donaldson – dhen bheachd gun robh iad air a bhith a’ ruith na gaoithe agus nach robh creutair dhen t-seòrsa sin ann an Loch nan Dùbhrachan? Cha robh! Bha i dhen bheachd gun do dh’fhàilnich orra an t-each-uisge a ghlacadh ach gun robh e fhathast beò anns an loch!

Faclan na Litreach: each-uisge: water-horse, kelpie; latha-fèille: holiday; dhragh iad: they dragged; grunnd: bottom [of loch]; theich: fled; dà gheadas: two pike (a species of fish).

Abairtean na Litreach: Ma tha sibh air a dhol gu cùrsa no tachartas: if you have been to a course or event; tha deagh sheans ann gum bi sibh eòlach air: there is a good chance you will know; rathad mòr Shlèite: the main Sleat road; ceann an rathaid bhig: the end of the minor road; bidh oileanaich agus luchd-obrach an t-Sabhail Mhòir a’ snàmh anns an loch: students and staff of Sabhal Mòr will go swimming in the loch; ged a bhios a’ mheanbh-chuileag ann aig amannan: although midges [‘the midge’] are present at times; bidh cuid ga fhuaimneachadh mar: some people pronounce it as; mar a dh’aithris i e: as she reported it; chaidh an leabhar fhoillseachadh o chionn ceud bliadhna ’s a h-aon: the book was published 101 years ago; mu chòmhradh a bh’ aice le seann duine: about a conversation she had with an elderly man; leth-cheud bliadhna roimhe: fifty years previously; bha e na bu choltaiche ri bò le muing fhada: it was more like a cow with a long mane; lorgan-coise a bh’ ann an cumadh botal-fìona: footprints that were in the shape of a wine bottle; o fhad is farsaing: from far and wide; bha feadhainn ann an cairtean a bh’ air an tarraing le eich: some people were in horse-drawn carts; bha gu leòr dhramaichean air an gabhail: plenty of drams were taken; barrachd na bhiodh air an gabhail eadhon aig tiodhlacadh: even more than would be taken at a funeral; bha iad air an cur air bhog anns an loch agus bha lìon air a shìneadh eatarra: they were set afloat on the loch and a net was stretched between them; gun robh an t-each-uisge an sàs ann: that the water-horse was tangled in it; gun do dh’fhàilnich orra: that they failed.

Puing-chànain na Litreach: a tha a’ dol gu ruige An t-Òrd agus Tòcabhaig: that goes to Ord and Tokavaig. Gu ruige might look like a compound preposition but it works like a simple preposition in that it commands a noun in the nominative case; thus we say gu ruige An t-Òrd. You might compare it to dhan Òrd (dative case) and chun an Ùird (genitive case).

Gnàthas-cainnt na Litreach: gun robh iad air a bhith a’ ruith na gaoithe: that they had been chasing the wind (an equivalent to the English ‘they had been on a wild goose chase’).