Main content
Sorry, this episode is not currently available

A letter for Gaelic learners with Roddy MacLean.

Clip

Litir 207: Naomh Faolan

Bha mi ag innse dhuibh an t-seachdain sa chaidh mu Lochan nan Arm faisg air Taigh an Droma a tha co-cheangailte ri Raibeart Brus, R矛gh na h-Alba. Ach tha 脿ite faisg air l脿imh aig a bheil dl霉th-cheangal do dh鈥檉hear eile a tha ainmeil, agus a bha be貌 faisg air sia ceud bliadhna ron Bhrusach. B鈥 esan Naomh Faolan.

鈥橲 e Saint Fillan a chanas daoine ris ann am Beurla, ach tha ainm ann an G脿idhlig fada nas br矛ghmhoire. Tha 鈥渇aolan鈥 a鈥 ciallachadh 鈥渕adadh-allaidh beag鈥, is tha am facal 鈥渇aol鈥 air a chuimhneachadh fhathast anns an ainm a th鈥 againn airson January 鈥 am Faoilleach, an t-脿m dhen bhliadhna nuair a bhiodh acras m貌r air na madaidhean.

A r猫ir beul-aithris, bha an naomh airidh air an ainm. L脿 a bha seo, nuair a bha e a鈥 treabhadh na talmhainn, thug madadh-allaidh ionnsaigh air fear de na daimh aige a bha a鈥 tarraing a chrainn. Mharbh am madadh an damh. Ach nuair a thog Faolan a ghuth, is nuair a dh鈥檌arr e air Dia taic a thoirt dha, dh鈥檉halbh aigne fhiadhaich a鈥 mhadaidh agus th脿inig am beathach a dh鈥檌onnsaigh an duine gu macanta. Cheangail Faolan am madadh-allaidh ris a鈥 chrann, ghabh am madadh 脿ite an daimh mhairbh, agus lean an duine naomh air le bhith a鈥 treabhadh na talmhainn.

Eadar a鈥 Chr矛on L脿raich agus Taigh an Droma, chithear fhathast an tobhta aig seapail Naoimh Fhaolain. Chan eil m貌ran air fh脿gail dheth ach tha e br猫agha, agus mholainn gun t猫id sibh ann as t-earrach nuair a tha an lus beag ris an canar an t-searragaich, no lesser celandine, fo bhl脿th. 鈥橲 e n脿dar de bhuidheag, no Ranunculus, a tha anns an lus seo, agus tha fl霉raichean br猫agha buidhe a鈥 nochdadh air as t-earrach. Tha e uabhasach p脿ilt timcheall na tobhta.

Bha Faolan be貌 anns an ochdamh linn. Bhuineadh e do theaghlach uasal ann an Ulaidh agus bha a mh脿thair na Bana-phrionnsa agus cuideachd na naomh le ceangal do dh鈥橧nnis nan Cailleach ann an Loch Laomainn, far an robh cailleachan dubha a鈥 fuireach o shean. Bha Faolan fh猫in na dhuine urramach a dh鈥檉h脿g d矛leab mh貌r Chr矛osdail as a dh猫idh. Tha d脿 rud pr矛seil co-cheangailte ris ann an Taigh-tasgaidh na h-Alba ann an D霉n Eideann 鈥 ceann a bhachaill agus clag bho sheapail. Is innsidh mi tuilleadh mu dheidhinn an d脿 chuid sin an ath-sheachdain.

Ach dh鈥檉h脿g e rudan eile as a dh猫idh cuideachd, nam measg cn脿mhan bho gh脿irdean cl矛, a bh鈥 air an cumail ann an ciste bheag. Agus tha sin gam thoirt air ais gu far an do th貌isich mi an Litir, le Raibeart Brus. Ochd bliadhna as d猫idh dha a chlaidheamh a thilgeil ann an Lochan nan Arm, agus e a鈥 teicheadh bho fheachd n脿imhdeil faisg air Seapail Fhaolain, bha am Brusach air ais ann am meadhan na h-Alba air ceann an airm n脿iseanta. Bha sin anns a鈥 bhliadhna tr矛-deug is a ceithir-deug (1314).

An oidhche ro Bhl脿r Allt a鈥 Bhonnaich, tha luchd-eachdraidh ag innse dhuinn gun do rinn an r矛gh 霉rnaigh mu choinneamh ciste bheag anns an robh e an d霉il gu robh cn脿mhan Fhaolain. Ge-t脿, bha an sagart a thug a鈥 chiste leis air na cn脿mhan fh脿gail ann an Srath Fhaolain gus nach biodh iad air an call. Ach nuair a bha am Brusach ag 霉rnaigh, d猫 thachair ach gun do dh鈥檉hosgail a鈥 chiste leatha fh猫in 鈥 agus bha na cn脿mhan na broinn!

Anns a鈥 mhadainn ron bhatail, chaidh a鈥 chiste a thoirt seachad air sreathan de shaighdearan Albannach, agus iad air an gl霉inean. Agus, a thaobh a鈥 ch貌rr dhen l脿, uill, tha fios agaibh d猫 thachair.

Faclan na seachdaine

Faclan na seachdaine: Taigh an Droma: Tyndrum; Raibeart Brus: Robert Bruce; Naomh Faolan: Saint Fillan; nas brighmhoire: more meaningful; madadh-allaidh: wolf; gu macanta: meekly; seapail: chapel; fo bhl脿th: in bloom; pailt: plentiful; Innis nan Cailleach: Inchcailloch; cailleachan dubha: nuns.

Abairtean na seachdaine

Abairtean na seachdaine: aig a bheil dl霉th-cheangal do dh鈥檉hear eile: which is closely linked to another man; an t-脿m dhen bhliadhna: the time of the year; nuair a bhiodh acras m貌r air na madaidhean: when the wolves would be hungry; nuair a bha e a鈥 treabhadh na talmhainn: when he was ploughing the ground; thug X ionnsaigh air Y: X attacked Y; dh鈥檉halbh aigne fhiadhaich a鈥 mhadaidh: the wolf鈥檚 wild disposition disappeared; chithear fhathast an tobhta: the ruin can still be seen; mholainn gun t猫id sibh ann as t-earrach: I would recommend that you go there in spring; bhuineadh e do theaghlach uasal ann an Ulaidh: he belonged to a noble family in Ulster; bha Faolan na dhuine urramach: Fillan was a revered man; ceann a bhachaill agus clag bho sheapail: the head of his crozier and a bell from his chapel; nam measg cn脿mhan bho gh脿irdean cl矛: among which [were] bones from his left arm; a鈥 teicheadh bho fheachd n脿imhdeil: fleeing from a hostile force; an oidhche ro Bhl脿r Allt a鈥 Bhonnaich: the night before the Battle of Bannockburn; gun do rinn an r矛gh 霉rnaigh mu choinneamh ciste bheag: that the king prayed in front of a small kist; gus nach biodh iad air an call: so they wouldn鈥檛 be lost; gun do dh鈥檉hosgail a鈥 chiste leatha fh猫in: that the kist opened of its own accord; tha fios agaibh d猫 thachair: you know what happened.

Puing-ghr脿mair na seachdaine

Puing-ghr脿mair na seachdaine: ghabh am madadh 脿ite an daimh mhairbh: the wolf took the place of the dead ox. Are you comfortable with the lenition and slenderisation of the adjective here? 鈥淭he dead ox鈥 (nominative) is an damh marbh (damh is a masculine noun). In the instance above, damh is in the genitive case (鈥渙f the ox鈥) so it is slenderised to daimh. The initial 鈥渄鈥 is not lenited following the terminal 鈥渘鈥 of 鈥渁n鈥 but the adjective follows the rule and is both slenderised and lenited 鈥 so it changes from marbh to mhairbh, with attendant pronunciation change. Another genitive worth looking at is crann in fear de na daimh aige a bha a鈥 tarraing a chrainn (one of his oxen which was pulling the plough). Following the verbal noun a鈥 tarraing, crann goes into the genitive case. With the article present, it is both lenited and slenderised.

Gn脿ths-cainnt na seachdaine

Gn脿ths-cainnt na seachdaine: A r猫ir beul-aithris, bha an naomh airidh air an ainm: according to oral tradition, the saint merited his name. Tha X airidh air Y: X deserves Y (remember that it is a short 鈥渁鈥 鈥 脿irigh, with a long 鈥渁鈥 means 鈥渟hieling鈥).

Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic

Tha Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic (le PDFs)

All letters

Tha na litrichean uile an seo / The letters are available here

Podcast: Litir do Luchd-ionnsachaidh

Letter To Gaelic Learners

Podcast