Main content
Sorry, this episode is not currently available

A letter for Gaelic learners with Roddy MacLean.

Clip

Litir 79: Na m矛osan

A鈥 dol thar Allt an t-Si霉cair air madainn ch霉bhraidh Ch猫it鈥欌 A bheil sibh ag aithneachadh sin? Tha e bho 鈥淎llt an t-Si霉cair鈥, 貌ran a chaidh a sgr矛obhadh leis a鈥 bh脿rd ainmeil, Alasdair Mac Mhaighstir Alasdair. 鈥橲 ann tric a chithear na faclan sin 鈥 air madainn ch霉bhraidh Ch猫it鈥 - ann am b脿rdachd Gh脿idhlig.

Tha 鈥淐h猫it鈥 goirid airson Ch猫itein 鈥 am m矛os mu dheireadh air an tug sinn s霉il an t-seachdain 鈥檚 a chaidh. 鈥橲 e am m矛os a tha a鈥 leantainn air 鈥 an t-Ogmh矛os 鈥 am fear anns a bheil rudan a鈥 f脿s gu m貌r, ag 霉rachadh na talmhainn. As d猫idh sin, bidh an seachdamh m矛os dhen bhliadhna againn 鈥 an t-Iuchar.

Thathar a鈥 smaoineachadh gun t脿inig am facal sin, Iuchar, bho futhar, an t-脿m as teotha san t-samhradh. O shean, chanadh muinntir na Beurla na 鈥渄og days鈥 ris na l脿ithean seo air sg脿th 鈥檚 gur e seo an t-脿m dhen bhliadhna nuair a bhios an rionnag ris an canar an 鈥渄og star鈥, neo 鈥淪irius鈥 ag 猫irigh agus a鈥 dol fodha aig an aon 脿m ris a鈥 ghr猫in. Agus 鈥檚 e an t-ainm a th鈥 air an rionnaig seo, neo an reul seo, ann an G脿idhlig 鈥 Reul an Iuchair.

鈥橲 e an L霉nasdal a鈥 Gh脿idhlig air August. Tha an t-ainm a鈥 tighinn bhon t-seann dia, Lugh. B鈥 e dia na gr猫ine a bh鈥 ann do na Gaidheil ph脿ganach, agus bhathar ag adhradh dha aig an 脿m seo dhen bhliadhna. As d猫idh sin, bidh an t-Sultain ann. Tha sin a鈥 tighinn bhon fhacal sult, a tha a鈥 ciallachadh reamhrachd. 鈥橲 e sin an t-脿m dhen bhliadhna nuair a bhios beathaichean, mar chrodh is caoraich, a鈥 f脿s reamhar, mus tig an geamhradh.

鈥橲 e an deicheamh m矛os dhen bhliadhna an D脿mhair, an t-脿m nuair a bhios an damh a鈥 b霉irich, a鈥 d猫anamh fuaim m貌r anns na glinn. Tha e coltach gur e an darna p脿irt dhen fhacal 鈥 d脿ir 鈥 a tha a鈥 ciallachadh 鈥渂霉ireadh鈥. Damh-d脿ir 鈥 an D脿mhair. Nach eil e math gu bheil an t-ainm air a鈥 mh矛os sin, agus air m貌ran eile, a鈥 tighinn bhon 脿rainneachd againn fh矛n, seach bho chleachdadh R貌manach.

Agus tha sinn gar tilleadh don d脿 mh矛os air an tug sinn s霉il o chionn ceala-deug 鈥 an t-Samhain, agus am m矛os a th鈥 againn a-nise 鈥 an D霉bhlachd. Sin na m矛osan ann an G脿idhlig an latha an-diugh, ma th脿. Ach tha d脿 rud ann a dh鈥檉heumas mi r脿dh mun deidhinn. Anns a鈥 chiad dol a-mach, 鈥檚 ann tric a bhios Gaidheil a鈥 cleachdadh nan ainmean Beurla, seach an fheadhainn Gh脿idhlig. Agus, a bharrachd air a sin, nuair a leughas sibh seann sgr矛obhaidhean G脿idhlig, cuimhnichibh nach robh an t-霉ghdar uaireannan dhen bheachd gun tigeadh, agus gum falbhadh, gach 鈥渕矛os鈥 a r猫ir a鈥 mh矛osachain, neo co-dhi霉 a r猫ir m矛osachan na Beurla.

Seo criomag 脿s 貌ran a sgr矛obh am b脿rd, D貌mhnall MacEacharn, a rugadh ann an Di霉ra ann an ochd ceud deug, is sia-deug ar fhichead (1836). 鈥橲 e an t-ainm a th鈥 air 鈥淐uairt san Fhr矛th鈥.

An crann fo bhl脿th san 貌g-mh矛os Mh脿igh,

An geamhradh dh鈥檉h脿g gun bhl脿th gun bhr矛gh,

Is ionann sin 鈥檚 mar tha mi 鈥檔-dr脿st鈥,

Gun sunnd, gun ch脿il, am 脿nrach sg矛th.

An crann fo bhl脿th san 貌g-mh矛os Mh脿igh? Tha D貌mhnall a鈥 cleachdadh 貌g-mh矛os, chan ann mar a鈥 Gh脿idhlig air June, ach mar 鈥渕矛os 貌g鈥, m矛os far am bi an talamh air 霉rachadh le f脿s. Dhasan, 鈥檚 e a鈥 Mh脿igh 鈥渁n t-貌g-mh矛os鈥. Ach tha e a鈥 cleachdadh 鈥渁n C猫itean鈥 cuideachd na bh脿rdachd. F脿gaidh mi sibh an t-seachdain-sa le rann bhon 貌ran aige, 鈥淎nna Mh矛n, Mheall-Sh霉ileach鈥:

Is cuimhne leam nuair bha sinn

Nar cloinn a鈥 ruith mun 脿irigh,

鈥橲 do chuailean donn bu tl脿ithe

A鈥 sn脿mh san oiteig Ch猫itein鈥

Faclan na seachdaine

an C猫itean: May; an t-Ogmh矛os: June (lit. the young month); an t-Iuchar: July; Reul an Iuchair: Sirius (the dog star); an L霉nasdal: August; sult, reamhrachd:fatness; an D脿mhair: October; d脿ir, b霉ireadh: rutting, the rut; 脿rainneachd: environment; anD霉bhlachd: December; sgr矛obhaidhean: writings; D貌mhnall MacEacharn: DonaldMacKechnie; Di霉ra: Jura (Isle of).

Abairtean na seachdaine

ag 霉rachadh na talmhainn: renewing the earth; ag 猫irigh agus a鈥檇ol fodha aig an aon 脿m ris a鈥 ghr猫in: rising and setting at the same time as the sun; bhatharag adhradh dha aig an 脿m seo dhen bhliadhna: he was worshipped at this time of the year;nuair a bhios an damh a鈥 b霉irich: when the stag is roaring; bho chleachdadh R貌manach:from a Roman custom; anns a鈥 chiad dol a-mach: in the first instance; cuimhnichibh nachrobh an t-霉ghdar uaireannan dhen bheachd gun tigeadh, agus gum falbhadh, gach 鈥渕矛os鈥 ar猫ir a鈥 mh矛osachain: remember that the author sometimes was not of the opinion that each鈥渕onth鈥 would come and go according to the calendar; Cuairt san Fhr矛th: a journey on themoor (deer forest); an crann fo bhl脿th san 貌g-mh矛os Mhaigh: the tree in blossom in theyoung month of May; gun sunnd, gun ch脿il, am 脿nrach sg矛th: without cheerfulness, withoutstrength, weather-beaten and tired; Anna Mh矛n, Mheall-Sh霉ileach: tender Ann of thealluring eyes; do chuailean donn bu tl脿ithe: your brown locks, of the very softest; a鈥 sn脿mhsan oiteig Ch猫itein: swimming in the May breeze.

Puing ghr脿mair na seachdaine

Do you get confused as to when a 鈥渢-鈥 appears in front ofa noun starting with 鈥渟鈥, annulling the sound of the 鈥渟鈥? There are three situations, allrepresented in the Litir. [Note that it does not apply where the 鈥渟鈥 is followed immediatelyby a 鈥済鈥, 鈥渕鈥, 鈥減鈥 or 鈥渢鈥漖. The first situation is a masculine noun in the genitive case, egAllt an t-Si霉cair (lit. Burn of the Sugar). The nominative is an si霉car. The second is a nounin the dative case (and, here, it can be masculine or feminine eg as teotha san t-samhradh(the hottest in summer; the nominative is an samhradh). The third situation is in thenominative case of feminine nouns. Two months come into this category 鈥 an t-Sultain(September) and an t-Samhain (November). You will also see an t-seachdain (the week).How would you say the following in Gaelic?: Sweden; the eye; on the gannet; on theSabbath; the fox鈥檚 head; the room鈥檚 window.

Gn脿ths-cainnt na seachdaine

air madainn ch霉bhraidh Ch猫it鈥: on a fragrant May morning.This phrase often appears in song and poems and is sometimes used as something of aclich茅, much in the manner of the English 鈥渁s I went a-wandering upon a fine Maymorning鈥︹

Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic

Tha Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic (le PDFs)

All letters

Tha na litrichean uile an seo / The letters are available here

Podcast: Litir do Luchd-ionnsachaidh

Letter To Gaelic Learners

Podcast