´óÏó´«Ã½

Mae gostyngiad annisgwyl niferoedd y dyfrgwn yng Nghymru yn rhoi "rhybudd clir" am sefyllfa afonydd y DU, medd arbenigwyr cadwriaethol.

Fe ddangosodd arolwg bod llai o arwyddion o bresenoldeb y mamal adnabyddus ar bron i bob afon o'i gymharu â degawd ynghynt.

Mewn ymateb, mae arolwg tebyg wedi'i gomisiynu yn Lloegr.

Ar ôl diflannu'n llwyr o rannau o'r DU yn yr 1950au a'r 60au, roedd y rhywogaeth wedi dychwelyd a hynny'n cael ei ystyried fel stori brin o lwyddiant ym myd natur.

Bryd hynny, llygredd o blaleiddiaid penodol gafodd y bai. Ond wedi iddyn nhw gael eu gwahardd, dyma'r dyfrgi'n dechrau gwasgaru eto ar draws y wlad.

Dechreuodd arolygon cenedlaethol o dros 1,000 o safleoedd yn yr 1970au, ac ar hyd y degawdau diwethaf maen nhw wedi cofnodi adferiad - rhywbeth sy'n gwbl ryfeddol, medd cadwriaethwyr.

Ond nawr mae ymchwil gan Brifysgol Caerdydd a Chyfoeth Naturiol Cymru (CNC) yn awgrymu bod rhywbeth wedi newid. Fe ddangosodd yr arolwg diweddara' y gostyngiad cyntaf ym mhoblogaethau dyfrgwn ers y 70au.

Cafodd arwyddion o ddyfrgwn - fel baw, olion pawen a chuddfannau - eu cofnodi ar ychydig dros 70% o'r safleoedd drwy Gymru.

Roedd hyn yn gwymp o 22% o'i gymharu â'r arolwg diwethaf yn 2010.

Ymysg yr ardaloedd sy'n ymddangos wedi'u heffeithio waethaf mae'r rhai ger afonydd Conwy, Llwchwr a Theifi - roedd dirywiadau llai yn amlwg ger pob afon.

Dim ond mewn ambell fan - fel ar hyd yr Afon Hafren - y gwelwyd poblogaethau sefydlog.

Dywedodd Dr Eleanor Kean, ecolegydd annibynnol fu'n arwain yr arolwg bod 'na "deimlad o ymfodloni" wedi datblygu ymysg cadwriaethwyr ynglÅ·n ag adferiad y dyfrgi.

Dyma pam fod parhau i fonitro - a'r gwaith arolygu sy'n cynnwys grŵp mawr o wirfoddolwyr - mor allweddol, meddai.

"Dy'n ni ddim yn ôl i'r sefyllfa welon ni yn y 70au, ond mae hyn yn rhybudd i ni fod rhywbeth efallai o'i le," ychwanegodd Liz Halliwell, arweinydd tîm ecosystemau'r tir a rhywogaethau Cyfoeth Naturiol Cymru.

Fel "prif ysglyfaethwr ein dyfroedd croyw, gall y dyfrgi fod yn ddangosydd biolegol pwysig o iechyd ein hafonydd a'n gwlyptiroedd," eglurodd.

Dywedodd Graham Scholley, arbenigwr cadwraeth gydag Asiantaeth Amgylchedd Lloegr fod yr ymchwil yng Nghymru wedi anfon "neges glir" am yr angen am asesiadau cyfredol ar draws gwledydd eraill y DU.

"Fe wnaethon ni bron â cholli'r mamal eiconig yma o rannau helaeth o'r DU yn y gorffennol," ychwanegodd Mr Scholey, sef cadeirydd grŵp llywio cynllun gweithredu bioamrywiaeth dyfrgwn y DU.

"Os ydy'r dirywiad yma yn un eang, yna fe allai fod yn arwydd o fygythiad llawer mwy llechwraidd o iechyd ecosystemau ein hafonydd."

Mewn ymateb, mae Asiantaeth yr Amgylchedd a chorff Natural England, ar y cyd â'r Gymdeithas Famaliaid - wedi cytuno i ariannu arolwg o ddyfrgwn yn Lloegr.

Dywedodd Mr Scholey wrth ´óÏó´«Ã½ Cymru ei fod yn siarad â chydweithwyr yn Yr Alban a Gogledd Iwerddon hefyd drwy'r grŵp llywio "yn y gobaith y gallan nhw ddod o hyd i'r adnoddau ar gyfer arolygon yno".

Dweud nad ydyn nhw'n gwybod yn iawn eto mae ymchwilwyr, ond mae ganddyn nhw syniadau.

Un o'r pethau cyntaf y gwnaethon nhw oedd ailasesu'r data i wneud yn siŵr nad oedd yna ffactorau eraill fel amodau tywydd wedi effeithio ar y canlyniadau.

Fe wnaethon nhw, hyd yn oed, gomisiynu arolygon pellach o ambell safle - gan ddod i'r casgliad bod y data gwreiddiol yn gywir.

Bellach mae grŵp o arbenigwyr wedi'i sefydlu gan Gyfoeth Naturiol Cymru i ymchwilio i'r rhesymau pam fod poblogaethau'r dyfrgi yn lleihau.

Fe fyddan nhw'n ystyried newidiadau o ran cynefin, argaeledd bwyd a llygredd.

Awgrymodd Mr Scholey bod angen mwy o wybodaeth am effaith grŵp o gemegion o'r enw PFAS - sy'n cael eu defnyddio mewn deunyddiau gorchuddio bwyd, offer cegin a dillad.

Er nad oes yna dystiolaeth ar hyn o bryd i ddweud eu bod yn effeithio ar ddyfrgwn, fe ddywedodd bod arbenigwyr yn poeni bod cymaint o'r cemegion hyn wedi bod yn cronni mewn afonydd a llynnoedd.

"Ry'n ni'n casglu mwy o ddata ynglŷn â hynny ar y funud, gan gynnwys asesu cyrff marw dyfrgwn, pysgod a chimychiaid afon," meddai.

Ychwanegodd Dr Kean bod dyfrgwn yn hoff o fwyta llysywod, eog a sewin - rhywogaethau o bysgod sy'n ei chael hi'n anodd ar hyn o bryd yn afonydd Cymru.

"Maen nhw'n gallu newid eu deiet i fwyta rhywogaethau eraill ond dy'n ni ddim yn gwybod eto pa effaith mae hynny'n ei gael ar eu hiechyd a'u niferoedd."

Dywedodd Ms Halliwell y byddai Cyfoeth Naturiol Cymru yn cadw llygad barcud ar y sefyllfa.

Mae'r sefydliad, ac Asiantaeth yr Amgylchedd, wedi bod o dan bwysau yn ddiweddar ynglŷn â'r ffordd y maen nhw'n ymchwilio i achosion o lygredd afon.

Er mwyn gwarchod un o "rywogaethau mwyaf enigmatig Cymru rhaid i ni sicrhau nad yw'r gostyngiadau yma yn dueddiad sy'n parhau," meddai.