Main content
Sorry, this episode is not currently available

A letter for Gaelic learners with Roddy MacLean.

Clip

Litir 112: Uil鈥-矛oc

Tha e iongantach cho sean 鈥檚 a tha cuid de na h-ainmean a th鈥 againn ann an G脿idhlig airson lusan. Rinn an sgr矛obhadair R貌manach, Pliny, am fear nas sine, a bha be貌 anns a鈥 chiad linn as d猫idh Chr矛osda, rannsachadh air m貌ran rudan co-cheangailte ri n脿dar. Agus sgr矛obh e mu dheidhinn lus, a tha a鈥 f脿s gu h-脿rd ann an craobhan, dha robh na draoidhean Ceilteach a鈥 toirt urram thar ch脿ich.

鈥 鈥淥mnia sanantem鈥 appellantes suo vocabulo鈥, sgr矛obh e, a鈥 ciallachadh, 鈥渘an c脿nan fh猫in canaidh iad 鈥榰il鈥-矛oc鈥 ris.鈥 Tha sin a鈥 ciallachadh an lus a tha a鈥 sl脿nachadh a h-uile n矛. Agus 鈥檚 e sin an t-ainm a th鈥 air ann an G脿idhlig fhathast an-diugh, faisg air d脿 mh矛le bliadhna bho chuir Pliny a shreath leabhraichean air n脿dar ri ch猫ile 鈥 uil鈥-矛oc. Tha teans ann gum bi sibh nas e貌laiche air fo ainm Beurla 鈥 mistletoe.

Seo na sgr矛obh Pliny mu dheidhinn. Bidh na h-矛obairtean agus a鈥 chuirm deiseil fon chraoibh agus bidh iad a鈥 toirt leotha d脿 tharbh geal鈥; bidh draoidh, ann an aodach geal, a鈥 d矛readh na craoibhe agus a鈥 gearradh an uil鈥-矛oc dheth le sgian 貌ir; bidh e air a ghlacadh ann an siota gheal. An uairsin bidh iad ag 矛obradh nan tarbh.

Thuirt Pliny gu robh na seann Cheiltich dhen bheachd gun leanadh deagh fhortan air a sin leis cho naomh 鈥檚 a bha an t-uil鈥-矛oc. Chanadh iad, nan 貌ladh boireannach, aig nach robh leanabh, deoch dheth, gum f脿sadh i torrach. Agus bhiodh e ag obair mar leigheas an aghaidh a h-uile puinnsein. Bha na draoidhean gu math d猫idheil air, agus 鈥檚 e ainm eile G脿idhlig air a shon 鈥 draoidh-lus.

Tha treas ainm air cuideachd 鈥 s霉gh-dharaich. Tha 鈥渟霉gh鈥 a鈥 ciallachadh snodhach, neo an lionn a tha am broinn craoibhe, anns a bheil am biadh. Agus bidh sibh e貌lach air a鈥 chraoibh-dharaich, tha mi cinnteach. Do na draoidhean, 鈥檚 e craobh naomh a bh鈥 innte, gu h-脿raidh nan robh uil鈥-矛oc a鈥 f脿s oirre. Tha an t-ainm s霉gh-dharaich a鈥 d猫anamh ciall, ma-th脿, leis gum bi an t-uil鈥-矛oc a鈥 toirt s霉gh 脿s a鈥 chraoibh air a bheil e a鈥 f脿s, airson a chumail fh猫in be貌. 鈥橲 e faoighiche a th鈥 ann, neo co-dhi霉 leth-fhaoighiche, air sg脿th 鈥檚 gum bi e a鈥 d猫anamh beagan b矛dh dha fh猫in leis a鈥 chlorofail a th鈥 anns na duilleagan.

Chan eil an t-uil鈥-矛oc cho cumanta ann an Alba 鈥檚 a tha e ann an Sasainn ach, far an robh e a鈥 f脿s, rinn daoine feum dheth. Sgr矛obh T貌mas Pennant ann an seachd ceud deug, seachdad 鈥檚 a dh脿 (1772) gu robh daoine ga chleachdadh airson leigheas a dh猫anamh air fiabhrasan is tinneasan eile. Anns an naoidheamh linn deug, bhathar ga chleachdadh fhathast ann am Moireibh, faisg air Eilginn, far an robh e a鈥 f脿s.

Agus aig deireadh an naoidheamh linn deug, dh鈥檌nnis an Dtr. Donnchadh MacGriogair don Chomann Mheidiceach Chailleannach mu bhoireannach a bha a鈥 fuireach ann an Inbhir Nis nuair a bha e 貌g. Dh猫anadh i t矛 leis an uil鈥-矛oc, agus i a鈥 d猫anamh dheth gu robh i math dhi, leis gu robh i a鈥 fuiling le frith-bhualadh cridhe. Ach bhiodh a caraidean a鈥 tarraing aiste, gu h-脿raidh leis gu robhar a鈥 d猫anamh ceangal eile eadar an lus agus gnothaichean a鈥 chridhe. Tuigidh sibh gu bheil mi a鈥 ciallachadh a鈥 cheangail a th鈥 ann eadar mistletoe agus p貌gan aig 脿m na bliadhn鈥-霉ire!

鈥橲 iomadh rud a chaidh a shl脿nachadh le p貌g agus, fi霉 鈥檚 nuair a tha 矛ocshlaint ann airson a h-uile rud ann am b霉th a鈥 cheimigeir, seach gu h-脿rd ann an craobhan, 鈥檚 d貌cha gu bheil an t-ainm uil鈥-矛oc fhathast gu math freagarrach airson an luis 脿raidh seo.

Faclan na seachdaine

Faclan na seachdaine: n脿dar: nature; uil-矛oc: mistletoe (lit. 鈥渁ll-heal鈥); a鈥 sl脿nachadh: healing; 矛obairt: sacrifice; cuirm: feast; tarbh: bull; a鈥 d矛readh: climbing, ascending; sgian 貌ir: a golden knife; naomh: sacred; torrach: fertile, fecund; draoidh-lus: mistletoe (lit. 鈥渄ruid鈥檚 plant鈥); s霉gh-dharaich: mistletoe (lit. 鈥渙ak-sap鈥); snodhach: sap; lionn: liquid; clorofail: chlorophyll; fiabhrasan: fevers; an Comann Meidiceach Cailleannach: the Caledonian Medical Society.

Abairtean na seachdaine

Abairtean na seachdaine: a bha be貌 anns a鈥 chiad linn as d猫idh Chr矛osda: who lived in the 1st Century AD; dha robh na draoidhean Ceilteach a鈥 toirt urram thar ch脿ich: which the Celtic druids honoured above all others; bho chuir Pliny a shreath leabhraichean ri ch猫ile: since Pliny compiled his series of books (volumes); bidh e air a ghlacadh ann an siota gheal: it is caught in a white sheet; bidh iad ag 矛obradh nan tarbh: they sacrifice the bulls; bhiodh e ag obair mar leigheas an aghaidh a h-uile puinnsein: it would work as a cure for all poisons; 鈥檚 e faoighiche a th鈥 ann, neo co-dhi霉 leth-fhaoighiche: it is a parasite or, at least, a semiparasite (鈥渇aoighiche鈥 once referred only to humans living at another鈥檚 expense but, as happened with 鈥減arasite鈥, the meaning has been widened to take in other forms of life); leis gu robh i a鈥 fuiling le frith-bhualadh cridhe: because she was suffering from palpitations of the heart; ceangal eile eadar an lus agus gnothaichean a鈥 chridhe: other links between the plant and affairs of the heart; 鈥檚 iomadh rud a chaidh a shl脿nachadh le p貌g: many a thing has been healed by a kiss; fi霉 鈥檚 nuair a tha 矛ocshlaint ann airson a h-uile rud ann am b霉th a鈥 cheimigeir: even when there is a medicine for everything in the chemist鈥檚 shop.

Puing ghr脿mair na seachdaine

Puing ghr脿mair na seachdaine: leis gum bi an t-uil鈥-矛oc a鈥 toirt s霉gh 脿s a鈥 chraoibh air a bheil e a鈥 f脿s: because the mistletoe takes sap from the tree on which it grows. Are you happy with the difference between the prepositions 鈥溍犫 (or 鈥溍爏鈥) and 鈥渂ho鈥? 脌/脿s means 鈥渙ut of鈥 or 鈥渇rom the inside of鈥, whereas bho (or 鈥渙鈥) means 鈥渇rom鈥 or 鈥渇rom the outside of鈥. That is why I said 脿s a chraoibh, rather than bhon chraoibh because the sap is coming from within the tree. So, we might say, th脿inig e 脿s a鈥 choille (he came out of the wood) but thill e bho oir na coille nuair a chual鈥 e mi (he returned from the edge of the wood when he heard me). The concept of belonging to a place is also covered by 脿/脿s (ie you come from within the place), as in the frequently-asked, c貌 脿s a tha thu? (where are you from?); tha mi 脿 Glaschu (I am from Glasgow). It is usually 脿s in front of a vowel or before gach and 脿 before a noun, but this rule is not universal and there is flexibility to use either (which should be good news to the learner!). Finally, 脿/脿s is employed in some important idioms, often conjugated to form a prepositional pronoun. There is one of these in the Litir and I would like you to find it and work out what it means. All will be revealed next week!

Gn脿ths-cainnt na seachdaine

Gn脿ths-cainnt na seachdaine: Bhathar ga chleachdadh fhathast: it was still being used (it was still in use).

Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic

Tha Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic (le PDFs)

All letters

Tha na litrichean uile an seo / The letters are available here

Podcast: Litir do Luchd-ionnsachaidh

Letter To Gaelic Learners

Podcast