Main content
Sorry, this episode is not currently available

A letter for Gaelic learners with Roddy MacLean.

Clip

Litir 53: A mhuinntir mo dh霉thcha agus mo cho-shaighdeara!

鈥淎 mhuinntir mo dh霉thcha agus mo cho-shaighdeara!鈥 dh鈥櫭╥gh an ceannard Albannach, Galgacus, air an arm aige nuair a bha iad a鈥 deanamh deiseil airson sabaid an aghaidh nan R貌manach. Bha sin, a r猫ir aithris, anns a鈥 bhliadhna ceithir fichead 鈥檚 a ceithir (84) neo ceithir fichead 鈥檚 a c貌ig (85) as d猫idh Chr矛osta aig 脿ite air an robh 鈥淢ons Graupius鈥 mar ainm.

Lean Galgacus air mar seo: 鈥淣uair a tha mi a鈥 toirt fa-near an adhbhair gun do tharraing sinn ar claidhnean, agus am feum a th鈥 againn air buille tarbhach a bhualadh, mus cuir sinn a-rithist anns an truaill iad, tha mi a鈥 mothachadh d貌chas aoibhneach ag 猫irigh suas nam inntinn, gum bi air an latha an-diugh, slighe air a fosgladh chum saorsa Bhreatainn a thoirt air ais鈥︹

Uill, cha deach an latha cho math 鈥檚 a bha e an d貌chas. 鈥楽 d貌cha gu robh Galgacus na b鈥 fhe脿rr air 貌raidean na bha e air sabaid! Lorg mi an 貌raid ann an seann leabhar G脿idhlig a chaidh fhoillseachadh ann an ochd ceud deug 鈥檚 a tr矛-deug (1813). Chaidh a sgr矛obhadh le fear P. MacPh脿rlain. Chan eil fhios a鈥檓 c貌 bh鈥 ann neo d猫 a鈥 chiad ainm a bh鈥 air. P脿draig 鈥檚 d貌cha, neo P貌l? Co-dhi霉, d矛reach ron 貌raid fh猫in, sgr矛obh MacPh脿rlain tiotal air a son: 鈥淏rosnachadh Ghalgacuis, ceann-feadhna nan Gaidheal, nuair a bha iad a鈥 dol a chur cath ri feachd na R貌imhe.鈥

Mmm. Ceann-feadhna nan Gaidheal? An robh Galgacus dha-r矛reabh a鈥 bruidhinn G脿idhlig air an latha sin. Chanadh a鈥 chuid as motha de luchd-eachdraidh an-diugh nach robh. Bhiodh e na bu choltaiche gu robh e a鈥 bruidhinn Cruithnis, c脿nan nan Cruithneach. Ach c脿it鈥 an d鈥檉huair MacPh脿rlain na faclan aig Galgacus, air an do chuir e fh猫in G脿idhlig aig toiseach an naoidheamh linn deug?

鈥楽 e an fhreagairt 鈥 bho Chornelius Tacitus, fear de luchd-eachdraidh na R貌imhe, a bha na dhuine 貌g nuair a thachair Bl脿r Mhons Ghraupius. Sgr矛obh Tacitus leabhar mun uachdaran R貌manach, Agricola, a bha na riaghladair air Breatainn airson seachd bliadhna agus a bha os cionn arm nan R貌manach aig Mons Graupius. Sgr矛obh e ann an Laidinn, agus feumaidh gun do dh鈥檈adar-theangaich MacPh脿rlain don Gh脿idhlig e.

鈥橲 e Tacitus a sgr矛obh an earrann ainmeil mu dheidhinn nan R貌manach a chluinnear gu math tric ann an diofar ch脿nanan 鈥 鈥溾bi solitudinem faciunt, pacem appellant鈥︹ 鈥 nuair a n矛 iad f脿sach, canaidh iad s矛th ris. Chan eil fhios a鈥檓 an robh Galgacus cho pongail sin agus, co-dhi霉, cha do rinn na faclan aige diofar m貌r sam bith air latha a鈥 bhatail. Bha arm na b鈥 fhe脿rr aig na R貌manaich. Ged a bha carbadan aig na h-Albannaich, rinn marc-shluagh nan R貌manach a鈥 ch霉is orra. Agus bha cabhlach m貌r R貌manach aig muir, a鈥 cumail biadh is bathar ris na saighdearan.

Chan eil fios le cinnt aig duine an-diugh c脿it鈥 an robh Mons Graupius. Tha mons a鈥 ciallachadh beinn neo monadh ann an Laidinn. Ach chan eil fios aig duine d猫 bha Graupius a鈥 ciallachadh. Tha a鈥 chuid as motha de sgoilearan dhen bheachd gur ann anns an ear-thuath a bha e, 鈥檚 d貌cha ann an Siorrachd Obair Dheathain neo Moireibh. Tha beachd ann cuideachd gu robh e ann an Inbhir Nis. 鈥橲 d貌cha nach bi fios againn a-chaoidh air a sin.

Dh鈥檉h脿g Tacitus d矛leab eile againn cuideachd. Tha e coltach nach do leugh fear-eachdraidh eile Mons Graupius gu ceart, agus sgr矛obh e fh猫in e mar 鈥淢ons Grampius鈥. Agus 鈥檚 ann 脿s a sin a th脿inig am facal Grampian ann am Beurla 鈥 fada mus robh guth air st猫isean-telebhisein! Agus 鈥檚 e sin is coireach nach eil facal G脿idhlig againn airson Grampian, ach Grampian fh猫in.

Faclan na seachdaine

truaill: scabbard; 貌raid: lecture,speech; sabaid: fighting; dha-r矛reabh:truly; Cruithnis: Pictish language; Cruithneach: Pict; luchd-eachdraidh: historians; bl脿r,batail:battle; uachdaran: leader,governor; riaghladair: governor,administrator; Laideann: Latin;pongail: precise,pointed,articulate; carbadan: chariots; marc-shluagh: cavalry (marc is an oldGaelic word for horse); Siorrachd Obair Dheathain: Aberdeenshire; Moireibh: Moray; d矛leab:legacy;

Abairtean na seachdaine

a mhuinntir mo dh霉thcha agus mo cho-shaighdeara!: my countrymenand companions in arms! (vocative); am feum a th againn air buille tarbhach a bhualadh:the need we have to strike a telling blow; tha mi a mothachadh d貌chas aoibhneach ag 猫irighsuas nam inntinn: I feel pleasant hope rising in my mind; brosnachadh Ghalgacuis, ceann-feadhna聽nan Gaidheal, nuair a bha iad a dol a chur cath ri feachd na R貌imhe: the exhortation聽of Galgacus, the chief of the Gaels, when they were going to battle the army of Rome; feumaidh聽gun do dheadar-theangaich X: X must have translated; nuair a n矛 iad f脿sach, canaidh iad聽s矛th ris: when they make a wilderness, they call it peace (the famous statement on the Pax聽Romana); bha cabhlach m貌r R貌manach aig muir, a cumail biadh is bathar ris na saighdearan:聽there was a large Roman fleet at sea, supplying food and goods to the soldiers; s d貌cha nach聽bi fios againn a-chaoidh: we will probably never know; s e sin is coireach nach eil facal聽Gaidhlig againn airson Grampian: that is why we do not have a Gaelic word for Grampian.

Puing ghr脿mair na seachdaine

gum bi, air an latha an-diugh, slighe air a fosgladh chumsaorsa Bhreatainn a thoirt air ais: that, today, there will be a way opened for Britains freedomto be given back. The preposition air can be used in conjunction with a verbal noun to make apassive verb eg gum bi slighe air a fosgladh (that a way will be opened). Note that the a infront of the verbal noun is a possessive pronoun and that the correct one must be used, with theappropriate lenition of the verbal noun (slighe is a feminine singular noun). Here are someexamples: bha mi air mo bhualadh (I was struck); bidh thu air do sh脿rachadh (you will beharassed); bha e air a chumail air ais (he was kept back); bha i air a cumail air ais (she was keptback); bha sinn air ar bualadh (we were struck); bha sibh air ur mealladh (you were deceived);bidh iad air am fosgladh (they will be opened).

Gn脿ths-cainnt na seachdaine

nuair a tha mi a toirt fa-near an adhbhair gun do tharraing sinnar claidhnean: when I consider the reason we drew our swords. A toirt fa-near: considering,putting under consideration. Note that the stress on fa-near is on the second syllable.

Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic

Tha Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic (le PDFs)

All letters

Tha na litrichean uile an seo / The letters are available here

Podcast: Litir do Luchd-ionnsachaidh

Letter To Gaelic Learners

Podcast