����ý

Ecosytemau mawr iawn ydy bïomau. Maen nhw’n cael eu diffinio gan ffactorau fel hinsawdd, pridd a llystyfiant. Mae prif fïomau’r byd yn cynnwys coedwig law, diffeithdir, tir glas y safana, a’r twndra.

Mae ecosystemau yn gymunedau o blanhigion ac anifeiliad sy’n byw mewn amgylchedd penodol. Maen nhw’n amrywio o ecosystemau bach fel pwll dŵr croyw i ecosystemau byd-eang fel diffeithdiroedd. Maen nhw’n cynnwys elfennau biotig ac anfiotig.

Ystyr biotig yw pethau byw fel pryfed, planhigion, coed a mamaliaid.

Ystyr anfiotig yw pethau anfyw fel pridd, creigiau a hinsawdd.

• Coedwigoedd trofannol - mae’r rhain i’w gweld gerllaw’r cyhydedd yng Nghanolbarth a De America, rhannau o Affrica ac Asia. Maen nhw’n boeth ac yn llaith ac yn cynnwys amrywiaeth enfawr o blanhigion ac anifeiliaid - tua hanner holl rywogaethau'r byd. Pren caled yw'r coed ar y cyfan. Gelwir yr hinsawdd yn gyhydeddol.
• Tir glas y safana - poeth a sych ac wedi’i ddominyddu gan laswellt, prysg ac ambell goeden. Mae dau dymor penodol – tymor sych pan fydd llawer o'r llystyfiant yn marw, a thymor glawog pan fydd yn tyfu'n gyflym. Mae i’w weld yng nghanolbarth Affrica (Kenya, Zambia, Tanzania), gogledd Awstralia a chanol De America (Venezuela a Brasil).
• Diffeithdir - yr ardaloedd sychaf a phoethaf. Y Sahara yng Ngogledd Affrica yw diffeithdir mwyaf y byd. Mae’r ardaloedd o dir prysgwydd sy'n ffinio â'r diffeithdir yn cael eu galw’n brysgwydd y diffeithdir.
• Coedwigoedd collddail tymherus - yn cynnwys coed sy'n colli eu dail a gellir eu gweld ar draws Ewrop ac UDA. Mae'r tywydd yn fwyn ac yn wlyb. Gelwir yr hinsawdd yn forwrol dymherus.
• Coedwigoedd conifferaidd - yn cynnwys coed bythwyrdd, ac sydd i’w gweld yn Sgandinafia, Rwsia a Chanada. Mae ganddyn nhw hinsawdd oer gyda glawiad cymedrol o'r enw tymherus claear.
• Twndra/Polar - yn amgylchynu pegwn y gogledd a phegwn y de. Mae ganddyn nhw hinsawdd hynod o oer, a dim ond nifer cyfyngedig o blanhigion ac anifeiliaid sy’n gallu goroesi yno.

Hinsawdd yw amodau tywydd cyfartalog dros gyfnod hir a dros ardaloedd eang.

Mae tymheredd a faint o law mae ardal yn ei derbyn yn dibynnu ar:

• ei lleoliad i’w cymharu â’r pegynnau a’r cyhydedd
• effaith unrhyw ardaloedd mawr o ddŵr cyfagos fel moroedd a chefnforoedd
• sut mae uchder y tir yn newid, sef y tirwedd

Mae graffiau hinsawdd yn dangos glawiad a thymheredd cyfartalog ardal benodol yn ystod blwyddyn. Maen nhw’n gallu rhoi gwell dealltwriaeth i ni o'r math o hinsawdd sy’n cael ei brofi mewn bïom.

Mae'r graff hinsawdd hwn yn dangos y glawiad a'r tymheredd sy’n nodweddiadol o goedwig law drofannol. Mae yna dymor glawog amlwg rhwng Rhagfyr a Mai. Mae faint o law sy’n disgyn yn amrywio dros y flwyddyn - y glawiad misol uchaf ym mis Mawrth gyda dros 300mm, a’r isaf ym mis Awst gyda llai na 50mm. Yn ystod y flwyddyn, dim ond o 2°C y mae'r tymheredd yn amrywio.

Byddai gan fïomau eraill graffiau hinsawdd penodol hefyd. Ychydig iawn o law y byddai bïom y diffeithdir yn ei gael yn ystod y flwyddyn gyda'r tymereddau cyfartalog yn uchel drwyddi draw. Byddai coedwig gollddail yn profi tymheredd mwynach a swm cyson o law drwy gydol y flwyddyn.

Er mwyn goroesi ym mhob bïom, mae planhigion ac anifeiliaid wedi gorfod addasu i ymdopi â’r amgylchedd maen nhw’n byw ynddo a’r heriau sy’n eu hwynebu.

Dyma ddwy enghraifft o sut mae anifeiliaid wedi addasu i'w cynefin.

Ystyr datgoedwigo yw clirio ardaloedd eang o goed. Mae’n fygythiad i goedwigoedd glaw trofannol, yn arbennig mewn lleoedd fel Basn Amazonas.

Mae mwy o weithgaredd dynol wedi arwain at golli rhannau mawr o goedwigoedd ar draws y byd. Mae hynny’n bennaf oherwydd:

• torri a thrin coed – pan fydd coed fel mahogani yn cael eu torri a’u gwerthu fel pren i wneud celfi. Mae mathau eraill o goed yn cael eu torri i gynhyrchu nwyddau papur.
• ffermio – mae rhannau mawr o’r goedwig law yn cael eu colli wrth i ofodau gael eu clirio ar gyfer ranshis bridio gwartheg i werthu cig.
• mwyngloddio – mae gan Basn Amazonas gyfoeth o adnoddau naturiol fel mwyn haearn, copr, tin, alwminiwm, manganîs ac aur. Mae’r goedwig law drofannol yn cael ei chlirio er mwyn gallu cael gafael ar yr adnoddau hyn.

O ganlyniad i’r gweithgareddau hyn, mae anifeiliaid yn cael eu gwthio o’r coedwigoedd neu’n diflannu’n llwyr hyd yn oed.

Mae’r orangutan yn enghraifft dda o rywogaeth sydd dan fygythiad. Ganrif yn ôl roedden nhw’n byw mewn coedwigoedd ar draws de-ddwyrain Asia ond heddiw dim ond ar ynysoedd Sumatra a Borneo maen nhw i’w gweld.

Mae’r coedwigoedd glaw lle maen nhw’n byw yn cael eu torri i wneud lle i amaethyddiaeth a thyfu coed i gynhyrchu olew palmwydd.

Mae newid hinsawdd sydd wedi’i achosi gan fodau dynol wedi cael effaith fawr iawn ar fïomau’r byd.

Mewn bïomau cras a lled-gras, mae diffeithdiro yn dod hyd yn oed yn fwy cyffredin. Mae hyn yn golygu bod tir yn llai cynhyrchiol naill ai dros dro neu’n barhaol. Dydy e ddim yn gallu cynnal cymaint o lystyfiant ac yn y gorffennol.

Mae sawl peth yn gallu achosi diffeithdiro, fel:

• sychder
• datgoedwigo
• gorbori
• tanau
• gorffermio

Pan mae’r tir yn llai cynhyrchiol mae’n anoddach ffermio a gall hyn arwain at heriau economaidd.

Mae bïomau polar yn cael eu heffeithio gan y codiad mewn tymhereddau byd-eang. Mae’r capiau iâ yn y pegynau yn ymdoddi ar gyfradd sy’n cyflymu.

Mae'n dod yn fwyfwy anodd i anifeiliaid, fel eirth gwyn a walrysod, oherwydd maen nhw’n colli eu cynefinoedd brodorol. Mae’r anifeiliaid hyn yn cael eu gorfodi i fudo ymhellach i’r de i chwilio am dir ac am fwyd i’w cynnal eu hunain.

Yn yr Antarctig, mae’r iâ môr yn diflannu ac mae’n bygwth bodolaeth y rhywogaethau o bengwiniaid sy’n byw yno.