����ý

B' e an t-Ath-bheothachadh àm ann an eachdraidh anns an do nochd mòran nithean ùra ann an saidheans, ann an eòlas-leighis agus anns na h-ealain air feadh na Roinn Eòrpa. Bidh sinn mar as trice a' smaoineachadh gun robh linn an Ath-bheothachaidh eadar an 14mh agus an 17mh linn.

Thàinig eòlas agus beachdan ùra nach robh rim faotainn roimhe air sgàth 's gun deach teacsaichean bhon Ròimh agus bhon Ghrèig o Shean eadar-theangachadh às ùr.

Tha am facal ath-bheothachadh a' ciallachadh ath-bhreith. Bha an teirm air a chleachdadh mu àm ann an eachdraidh na Roinn Eòrpa anns an robh iomadh adhartas ann an saidheans agus ann an eòlas-leighis.

Air feadh na Roinn Eòrpa, bha inneal a' chlò-bhualaidh a' toirt atharrachadh mòr air cothrom air leabhraichean.

Mus tàinig inneal a' chlò-bhualaidh, bha e doirbh leabhraichean, no cothrom air an fhiosrachadh a bh' annta, fhaighinn.

Roimhe sin, ma bha thu ag iarraidh leabhar, bha agad ri ������ì�Dz��󲹾������ a phàigheadh airson copaidh dhen leabhar, a bha air a sgrìobhadh le làimh, a dhèanamh. Bha seo a' toirt ùine mhòr agus bha e uabhasach cosgail.

Bha inneal a' chlò-bhualaidh a' ciallachadh gun gabhadh àireamh mhòr chopaidhean de leabhraichean a dhèanamh. Mar thoradh air a sin, bha cothrom na b' fheàrr ann air leabhraichean agus air an fhiosrachadh a bh' annta.

B' e eadar-theangachaidhean tearc de theacsaichean àrsaidh cuid dhe na leabhraichean 's dhe na sgrìobhainnean a bha na b' fhasa am faotainn. Bha cuid dhiubh a bha fiù 's air an eadar-theangachadh iomadh turas – bhon t-seann Ghreugais a dh'Arabais le sgoilearan Islamach, agus an uair sin bho Arabais gu Laideann.

Cha b' fhada gus an robh e na b' fhasa eadar-theangachaidhean ùra fhaighinn de theacsaichean àrsaidh meadaigeach le dotairean mar Hippocrates, Galen agus sgoilearan Islamach mar Abū Bakr Muḥammad ibn Zakariyyāʾ al-Rāzī.

Bha beachdan ann an cuid dhe na seann teacsaichean sin air mar a bha bodhaig dhaoine ag obrachadh agus dòighean air tinneasan aithneachadh nach robh dotairean san Roinn Eòrpa air fhaicinn roimhe.

Ach a bharrachd air a sin, bha e na b' fhasa do dhotairean na seann teacsaichean sin a leughadh agus teòiridhean Galen fheuchainn agus a cheasnachadh le iad fhèin a bhith a' dèanamh rannsachadh air a' bhodhaig.

Thàinig tòrr dhe na b' aithne do dhotairean an Ath-bheothachaidh mu obrachadh bodhaig dhaoine bho dhotair ris an cante Galen, a bha ri dotaireachd anns an Ròimh o shean.

Bha Galen air obair nan Greugach o shean, mar Hippocrates, a leughadh agus bha e air ionnsachadh bhon sin.

Cha toireadh an Eaglais cead dha cuirp dhaoine fhosgladh bhon a bha iad a' creidsinn gur e soitheach airson anam an duine a bha sa bhodhaig.

An àite sin, dh'ionnsaich Galen eòlas-bodhaig le bhith a' fosgladh bheathaichean aig an robh coltas ri daoine, mar apaichean.

Dh'ùraich agus chuir Galen ri eòlas meadaigeach nan dotairean Greugach o shean, agus sgrìobh e na fhuair e a-mach.

Thàinig na bha Galen a' teagasg gu bhith na phractas coitcheann, meadaigeach tro na Meadhan Aoisean. Cha deach duine nan aghaidh, agus cha deach an leasachadh, gus an d' fhuair ginealach ùr de dhotairean an Ath-bheothachaidh cead cuirp dhaoine fhosgladh.

Ann am meadhan nan 1500an, bha cead ann cuirp dhaoine fhosgladh ann an corra shuidheachadh. Bha sin a' ciallachadh gun deach adhartas a dhèanamh ann an sgrùdadh eòlas-bodhaig.

Ann an 1543, dh'fhoillsich Andreas Vesalius The Fabric of the Human Body anns an robh dealbhan bodhaig dhaoine a bha mionaideach agus aig àrd ìre.

Thog an leabhar air an obair aig Galen agus chaidh rudan a bha e air a thogail ceàrr a chur ceart.

Bhrosnaich obair Vesalius dotairean air feadh na Roinn Eòrpa gu bhith a' fosgladh chuirp agus a' dèanamh sgrùdadh bodhaig iad fhèin.

Cheartaich obair Vesalius teòiridhean a bha ann bho linn Ghalen.

Ron Ath-bheothachadh, bha mòran dhaoine (tro bhuaidh Ghalen) an dùil gun robh fuil ùr air a dèanamh anns a' ghrùthan agus a' gabhail àite fuil a bha a' bhodhaig air a losgadh.

Bha iad cuideachd a' creidsinn gun robh cuislean a' toirt fuil agus èadhar mun cuairt na bodhaig, agus gun robh fuil a' dol bho aon taobh dhen chridhe chun an taoibh eile tro thuill neo-fhaicsinneach.

Chuir dotair à Sasainn, Uilleam Harvey, stad air buaidh Ghalen air eòlas-bodhaig.

Bha Harvey air a bhith na dhotair aig Rìgh Seumas VI Alba agus I Shasainn agus aig Teàrlach I. Ann an 1628, dh'fhoillsich e An Anatomical Exercise on the Motion of the Heart and Blood.

Tro na deuchainnean aige, dhearbh Harvey gum b' e pump a bha sa chridhe agus gun robh e a' gluasad fuil mu chuairt na bodhaig. Dh'fhosgail Harvey beathaichean fuar-fhuileach beò (oir chan eil an cridhe a' bualadh cho luath ri mamalan) airson gum faiceadh e fèithean a' chridhe a' gluasad.

Le bhith a' feuchainn (agus a' fàilligeadh) ri lionn a phumpadh tro chuislean, dhearbh Harvey gun robh fuil air a pumpadh air aon shlighe a-mhàin mu chuairt na bodhaig.

Chaidh iomadh adhartas ann an obair-lannsa a lorg air ����à����-���󲹳ٳ� le borbairean lannsaireachd a' feuchainn rudan agus gan leasachadh.

Aig an àm ud, nuair a bha ball-bodhaig euslaintich ri thoirt air falbh, bha cuislean agus lotan fosgailte air an dùnadh le bhith gan losgadh. Bha e uabhasach goirt agus doirbh dhan euslainteach.

B' e borbair lannsaireachd Frangach a bh' ann an Ambroise Paré. Bha e a' cleachdadh ��ò����-�������� airson na cuislean a cheangal nuair a bha buill-bodhaig gan gearradh dheth seach a bhith gan losgadh.

Ged nach robh seo cho piantail, bha fhathast mòran dhe na h-euslaintich aig Paré a' bàsachadh an dèidh obair-lannsa.

Cha robh mòran fios aig daoine mu bhitheagan agus, glè thric, bhiodh uidheaman agus làmhan salach an lannsair ag adhbharachadh galarachadh anns na lotan ris an robh iad a' dèiligeadh. B' e galarachadh dhen t-seòrsa sin, seach na lotan fhèin, a bha a' marbhadh mòran euslaintich.

Canar tric 'Hippocrates Shasainn' ri Tòmas Sydenham (air sgàth 's mar a bhiodh e a' beachdachadh air na h-euslaintich aige) agus bha e na thùsaire air obair diagnosachd.

Bha e dhen bheachd gun robh a h-uile tinneas eadar-dhealaichte, agus airson an tinneas a leigheas gun robh feum an toiseach air a dhiagnosadh ceart. 'S dòcha gu bheil seo coltach ri ciall nàdarra dhuinne, ach b' e rud gu tur ùr a bh' ann aig an àm!

Bha Sydenham dhen bheachd gun robh e cudromach tadhal air an euslainteach, eachdraidh an euslaintich fhaighinn agus beachdachadh air. Bha e ag ràdh nach robh dòigh eile ann air diagnosachd cheart a dhèanamh.

An àite feuchainn ri mì-chothroman a leigheas ann am bodhaig an duine, tro leigheasan mar leigeil-fala, bha Sydenham tric a' dèiligeadh ri comharran an tinneis agus a' toirt cothrom dhan bhodhaig slànachadh i fhèin:

• Chleachd e leigheas fionnarachaidh air euslaintich air an robh a' bhreac agus fiabhrasan
• Chleachd e laudanum airson pian a thoirt air falbh agus mar leigheas airson fiabhras
• Chleachd e rùsg cinchona airson mailèiria. Tha cairt-gheal (quinine) anns an rùsg. 'S e co-thàthadh ceimigeach a tha sin a dh'fhaodas stad a chur air a' pharasait a bhios ag adhbharachadh mailèiria bho bhith a' sìolachadh.

Le bhith a' beachdachadh gu cùramach, chaidh aig Sydenham air grunn chunntasan mionaideach mu thinneasan a chruinneachadh, agus nam measg sin bha a' chiad chunntas air an teasach dhearg.

A bharrachd air fiosrachadh ùr a lorg a thaobh saidheans, thàinig dòighean ùra air dotairean ùra a thrèanadh air sgàth an Ath-bheothachaidh.

Bha aig oileanaich ann an Dùn Èideann agus ann an Lunnainn ri ionnsachadh 'san obair' ann an uàrdan ospadail, còmhla ri bhith ag ionnsachadh mu obair Vesalius agus Harvey.

Bha dotairean agus oileanaich eòlais-leighis cuideachd air am brosnachadh gu bhith a' fosgladh chuirp airson cur ris an eòlas aca. Dh'fhaodadh iad cuideachd uidheamachd ùr leithid maicreasgopan agus teas-mheidhean a chleachdadh airson teòiridhean a thoirt air adhart.

Ged a chaidh iomadh nì ùr a lorg ann an linn an Ath-bheothachaidh, cha deach gabhail ris a h-uile gin dhiubh sa bhad.

• Rinn daoine mar Harvey agus Sydenham adhartas ann a bhith a' leigheas tinneas, ach bha mòran dhotairean a' strì an aghaidh atharrachadh agus lean iad orra le teòiridhean Ghalen. Bha 50 bliadhna ann mus deach gabhail ri teòiridhean Harvey air sruthadh fala seach teòiridhean Ghalen, agus bha Harvey air bàsachadh an uair sin.

• Bha daoine a' faicinn gun robh nithean a bha air an lorg às ùr ann an eòlas-leighis ceart, ach cha robh an t-eòlas aig dotairean airson tuigsinn carson a bha iad ceart.

• Dh'fhaodadh gun robh dòighean-obrach ùra aig dotairean agus luchd-saidheans, ach cha robh iad an-còmhnaidh air chomas mìneachadh carson a bha na dòighean-obrach sin ag obrachadh.

• Dhearbh Harvey gun gabhadh fuil a chur ann an daoine, ach dh'fhàillig sin iomadh turas chionn cha robh fios aig daoine mu na diofar bhuidhnean fala.

• Thug Sydenham air adhart tuigse air comharran tinneis agus seòrsachan ghalaran, ach dhiùlt e adhbharan tinneis is galair a rannsachadh, maicreasgopan no dòighean-obrach ùra eile a chleachdadh.

• Bha uidheamachd ùr, mar am maicreasgop, air a chleachdadh airson eòlas a thoirt air adhart ach bha na h-innealan sin a' cur feum air barrachd grinneis airson cur ri adhartasan ann an eòlas-leighis san àm a bha romhpa.

• A' cleachdadh maicreasgop, chaidh aig Robert Hook air micro-fhàs-bheartan aithneachadh airson a' chiad turais, ach chan fhaiceadh duine an ceangal eadar micro-fhàs-bheartan agus galar gu na 1850an.

A dh'aindeoin nam bacaidhean sin, thug an t-Ath-bheothachadh cothrom gluasad air falbh bho sheann teòiridhean agus bhrosnaich e mòran dhe na h-adhartasan ann an eòlas-leighis air a bheil sinn cho eòlach an-diugh.