����ý

Roedd y Rhufeiniaid yn byw dros 2,000 o flynyddoedd yn ôl, felly sut ydyn ni gwybod cymaint amdanyn nhw?

Mae llawer o'r wybodaeth sydd gennym ni am y Rhufeiniaid yn dod o lyfrau a dyddiaduron cafodd eu hysgrifennu ar y pryd. Hefyd, mae archeolegwyr - nhw ydy'r bobl sy'n cloddio yn y pridd i gael hyd i bethau hynafol i'n helpu i ddeall hanes yn well - wedi cael hyd i lawer o adfeilion a hen bethau gadawodd y Rhufeiniaid ar eu holau.

Mae rhain yn cynnwys:

• dysglau a phowlenni
• gemwaith
• addurniadau tŷ
• arfau
• cerbydau
• cerrig
• adfeilion tai

Teithiodd y Rhufeiniaid o'r Eidal i Gymru er mwyn tyfu'r ymerodraeth Rufeinig.

Ystyr ymerodraeth ydy tiroedd newydd sy'n cael eu llywodraethu gan wlad arall.

Roedd y Rhufeiniaid eisiau teyrnasu dros nifer o wledydd a thiroedd eraill a'u rheoli nhw o Rufain. Ac roedd hyn yn cynnwys Prydain a Chymru.

Cyrhaeddodd y Rhufeiniaid yng Nghymru tua 49 OC.

Celtiaid oedd yn byw yng Nghymru ar y pryd. Brwydrodd y Celtiaid yn galed yn erbyn y Rhufeiniaid. Ond ar ôl 30 o flynyddoedd, llwyddodd y Rhufeiniaid i oresgyn y Celtiaid.

Un ffordd wnaeth y Rhufeiniaid lwyddo i gadw trefn ar y Celtiaid oedd drwy adeiladu caerau Rhufeinig ar draws y wlad.

Adeiladon nhw un gaer yng Nghaernarfon.

Segontium oedd yr enw roddodd y Rhufeiniad ar Gaernarfon. Enw'r llwyth Celtaidd lleol oedd yr Ordofigiaid.

Roedd porthladdoedd yn llefydd pwysig i'r Rhufeiniaid er mwyn dod â bwyd o dramor i mewn i Gymru. Roedden nhw hefyd yn allforio nwyddau o Gymru i wledydd tramor.

Rydym ni'n gwybod bod y Rhufeiniaid yn hoffi'r bwyd a'r diod canlynol a'u bod wedi dod â nhw i Gymru:

• gwin
• olew olewydd
• cennin
• grawnwin

Roedd edrychiad yn bwysig iawn i'r Rhufeiniaid. Roedd hyn yn golygu:

• gwisgo dillad smart
• addurno'u tai
• cadw gerddi taclus a glân a'u defnyddio fel llefydd i ymlacio

Roedd y Rhufeiniaid yn hoffi gwisgo toga, ac weithiau roedden nhw'n gwisgo penwisg hefyd. Roedd toga yn ddilledyn gwyn wedi ei wneud o wlân ac yn edrych yn debyg i gynfas gwely. Roedd y Rhufeiniaid yn gwisgo toga dros diwnig syml.

Dynion oedd fel arfer yn gwisgo toga, er bod rhai merched yn arfer â gwneud hefyd.

Yn ddiweddarach, roedd yn well gan ferched wisgo stola, sef ffrog hir wedi ei phlethu. Roedd stola yn gallu bod yn lliwgar - coch, melyn neu las. Roedd merched yn clymu'r ffrog at ei gilydd gyda gwregys, rhubannau neu dlws, fel broets.

Roedd y Rhufeiniaid yn credu bod iechyd yn bwysig iawn, ac roedden nhw'n hoff iawn o gadw eu hunain yn ffit, yn iach ac yn lân.

Yng Nghaerllion hyd heddiw, mae modd gweld olion baddondai moethus cyhoeddus y Rhufeiniaid. Mae hyd yn oed natatio yno, sef pwll nofio awyr agored.

Roedd cadw'n heini ac yn iach yn golygu bod rhai Rhufeinwyr yn gallu byw am amser hir. Cafwyd hyd i garreg fedd Rufeinig gyda'r llythyren C arni. Mae'r C yn sefyll am y rhif 'cant' - felly dyna ddangos oed y person fu farw.

Iaith y Rhufeiniaid oedd Lladin.

Does neb yn siarad Lladin heddiw. Mae'r iaith wedi marw ers canrifoedd. Ond hyd heddiw, mae dylanwad yr iaith Ladin i'w gweld mewn nifer o ieithoedd eraill, gan gynnwys yn Gymraeg.

Dyma rai enghreifftiau:

• fossa > ffos
• candela > cannwyll
• liber > llyfr
• ecclesia > eglwys
• stabellum > ystafell
• scola > ysgol
• fenestra > ffenestr
• tristis > trist
• dolor > dolur (gair arall am ‘poen’)
• pons > pont

Y Rhufeiniaid oedd yn gyfrifol am osod seilwaith yng Nghymru. Roedden nhw’n dda iawn am adeiladu ffyrdd hir a syth iawn. Cyn hyn, llwybrau pridd, llawn mwd a cherrig oedd yng Nghymru.

Adeiladodd y Rhufeiniaid ffordd o Gaernarfon i Gaer. Hefyd mae Sarn Helen, yn rhedeg o Gaernarfon i Geredigion, ac yna i'r dwyrain i Aberhonddu.

Roedd y ffyrdd hir a syth yma yn ffordd effeithiol iawn o symud milwyr ar draws y wlad.Roedd ffyrdd gwych ymhlith y pethau pwysicaf gafodd eu gadael gan y Rhufeiniaid ar ôl iddyn nhw adael.

Caerllion

Roedd un o'r ffyrdd Rhufeinig yn arwain i mewn i dref Caerllion yn ne Cymru. Roedd amffitheatr anhygoel yng Nghaerllion. Roedd yr amffitheatr yn dal bron i 6,000 o bobl. Dyma ble oedd y milwyr Rhufeinig yn gwylio gladiatoriaid yn ymladd yn erbyn ei gilydd ar gyfer adloniant.

Yng Nghaerllion hefyd roedd:

• caer trawiadol
• pencadlys
• marchnad
• porthladd
• ysbyty
• ysguboriau
• meysydd ymarfer

Brithwaith

Ym Mro Morgannwg, cafodd nifer o filâu a ffermydd mawr eu codi gan ffermwyr cyfoethog, er enghraifft yn nhrefi:

• �հ����á��
• Llandochau
• Llanilltud Fawr

Yno, cafodd cnydau newydd eu cyflwyno i Gymru, er engraifft:

• afalau
• ceirch
• moron
• cennin

Ysytr fila yw tŷ mawr crand. Yn y filâu hyn roedd baddonau, gwres canolog a brithweithiau Rhufeinig nodweddiadol. Gair arall am frithwaith yw mosaig. Patrwm neu lun yw brithwaith neu fosaig, sydd wedi ei wneud o ddarnau bach o gerrig neu wydr.

Mae'n debyg fod y Rhufeiniaid wedi gadael Prydain erbyn 410 OC.

Felly, ar ôl 400 o flynyddoedd, roedd ymerodraeth y Rhufeiniaid wedi dod i ben.