大象传媒

Medi 2007
Mae'r copi gwreiddiol o un o lythyrau enwocaf llenyddiaeth Gymraeg wedi ei ddarganfod.

Bu'r llythyr sy'n cael ei adnabod fel "Llythyr Rhywle yn Ffrainc" a sgrifennwyd gan Hedd Wyn yn gorwedd am flynyddoedd yn archifdy Prifysgol Bangor heb i neb wybod amdano.

Yr archifydd, Einion Thomas a fu'n dweud sut y cafodd ei ddarganfod wrth Dei Tomos ar ei raglen radio, nos Sul, 16 Medi 2007.

"Mi gafwyd hyd i'r llythyr ymhlith toreth o lythyrau eraill mewn rhyw ystafell yn y coleg oedd dan glo," meddai.

Llofnod Hedd Wyn
"Mi alwyd fi draw i weld beth oedd yno ac yn sydyn hollol dyma fi'n gweld yr amlen yma a thu mewn i'r amlen yr oedd yna lythyr [ac o edrych arno fo] dyma fi'n sylweddoli'n sydyn bod llofnod Hedd Wyn arno fo.

"Ac fel roeddwn i'n i ddarllen [roeddwn i'n cofio] ei ddarllen o'r blaen yn rhywle ac mi es i yn 么l i lyfr Alan Llwyd a sylweddoli mai hwn oedd y gwreiddiol o lythyr mae Alan Llwyd yn ei alw yn 'Llythyr Rhywle yn Ffrainc' a sgrifennwyd gan Hedd Wyn ar 24 Mehefin 1917 ac a gyhoeddwyd yn Y Rhedegydd.

"A hefyd mi wnaeth William Morris ei gyhoeddi yn 'Cerddi'r Bugail' ac mi ddaru Alan Llwyd ei gyhoeddi fo.

"Ond dyma y gwreiddiol sgrifennodd o yn Ffrainc," meddai.

Profiad anhygoel
Dywedodd i'w ddarganfyddiad fod yn brofiad anhygoel:

"Pan ydych chi'n canfod rhywbeth fel hyn mae yna rywbeth yn mynd i lawr asgwrn eich cefn chi - rydych chi'n canfod rhywbeth pwysig ofnadwy yn hanes Cymru.

"Dydi o ddim yn digwydd yn aml ond pan mae o'n digwydd mae o'n anhygoel," meddai.

Cais i'w sgrifennu
Ysgrifennwyd y llythyr rhyw bum wythnos cyn Eisteddfod Genedlaethol y Gadair Ddu ym Mhenbedw.

Dywedodd mai'r gred yw i'r llythyr gael ei sgrifennu ar gais penodol Y Rhedegydd a'i fod o'r herwydd yn llenyddol ei naws wedi ei sgrifennu gyda chynulleidfa mewn golwg.

"Mae yna ddisgrifiadau gwych ynddo fo - mae yna'r disgrifiad enwog o hen shell a blodau yn tyfu ohoni - y cyferbyniad rhwng rhywbeth hardd a rhywbeth cas a brwnt fel y shell [ac] mae'n amlwg mai i ddarllenydd cyffredinol roedd o wedi sgrifennu hwn," meddai Einion Thomas.

Mae'r llythyr yn tynnu cymhariaeth hefyd rhwng y wlad hardd o gwmpas - yn Rouen mae'n debyg -a'r dinistr a achoswyd gan y brwydro.

"Mae o bron iawn yn broffwydol yn s么n mai blodau prudd fyddai Ffrainc - y Pabi Coch wrth gwrs. Ac yn s么n am y gwynt oer yn chwipio ar draws yr erwau yn Ffrainc - a dyna adlais o 'gwae fi fy myw' a 'gwaedd y bechgyn lond y gwynt a'u gwaed yn gymysg gyda'r glaw'.

"Mae o hefyd fel pe byddai'r coed yn ceisio siarad efo'r milwr. Mae o'n dweud: 'Mae'r coed yn uchel a deiliog a'u dail yn ysgwyd , crynu a murmur, fel pe byddent yn ceisio dweud rhywbeth na wyddom ni amdano,' ac yn adleisio wedyn y tristwch a'r hiraeth sydd yng Nghymru ar 么l yr holl fechgyn a gollwyd.

"Ac mae hynny yn broffwydol o'r hiraeth mawr a fu ar 么l y galanst yma o ladd a cholli gwaed di-alw amdano yn Ffrainc," meddai.

Sgrifennwyd y llythyr bum wythnos cyn marw Hedd Wyn.

"A dyna'r eironi mawr, y byddai o ei hun yn gorwedd yn Ffrainc," meddai Einion Thomas.

Yr oedd Hedd Wyn wedi sgrifennu ar y ddwy ochr i ddalen ddwbl a dwy ochr i ddalen sengl gan amrywio'r ffordd yr oedd wedi gosod y papur o fod ar ei ochr ac ar i fyny yn y ffordd arferol. Mae ei lofnod ar ben y ddalen gyntaf gan nad oedd lle ar waelod y ddalen olaf.

Tri drafft
Dywedodd nad dyma'r unig drysor yn llawysgrifen Hedd Wyn yn yr archif. Mae yno dri drafft o gerdd fuddugol y Gadair Ddu y cyntaf wedi ei sgrifennu cyn ymuno a'r fyddin.

"Ac wedyn mae yna gopi diweddarach wedi ei sgrifennu yng ngwanwyn 1917 ac wedyn mae gennym ni'r mwyaf cyflawn - Bangor C rydym yn ei galw - a sgrifennodd o fwy na thebyg yn Ffrainc cyn iddo anfon copi arall i'r Eisteddfod."

"Dywedodd mai mewn 'copibwcs' yr oedd Hedd Wyn yn sgrifennu ei gerddi ac yn eu hail sgrifennu nhw ac yn croesi allan.

Ond y llythyr - a'r dirgelwch o ble y daeth - sy'n mynd a bryd pawb ar hyn o bryd:
"Yr ydym yn meddwl ei fod wedi dod i mewn yn 1940 a dyna'r cwbwl [a wyddom] - ond mae o yma, ac mae o'n saff ac yn rhan o gasgliad Hedd Wyn," meddai.

Cliciwch yma i ddarllen y llythyr .