 |
 |
|
Tisha Be'Av - G诺yl galar
Dyddiad digwyddiadau mawr yn hanes yr Iddewon |
|
|
|
Neal Belkin o Israel yn sgrifennu am Tisha Be'Av
Fel y Cymry mae gan yr Iddewon hefyd reswm dros gofio'r brenin Seisnig Edward I.
Ond mae'r hanes yn cychwyn 1,876 o flynyddoedd cyn hynny - cyn i'r Saeson adael yr Almaen hyd yn oed.
"Wrth afonydd Babilon, yno yr eisteddasom, ac wylasom, pan feddyliasom am S茂on."
Fel hyn y cychwywnai c芒n y band Boney M yn 1978 - geiriau o Salm 137, sy'n gerdd am alar yr Iddewon ar 么l iddyn nhw gael eu halltudio o Israel a'r Deml yng Nghaersalem yn cael ei dinistrio gan y Babiloniaid ym 586 CC.
Ar y nawfed o fis Af - yn 么l y calendr Hebreig - y dinistriodd y Babiloniaid y Deml ogoneddus a gododd y Brenin Solomon bron i bedair ganrif ynghynt.
Gelwir y diwrnod hwn yn Tisha Be'Av, gyda "tisha" mewn Hebraeg yn golygu "naw". Felly, "y nawfed o fis Af" yw Tisha Be'Av. Gorffennaf 24 flwyddyn ysgrifennu'r erthygl hon, 2007.
Codi teml newydd
Wedi hanner can mlynedd o alltudiaeth ym Mabilon, fe ganiataodd Cyrus, brenin Persia, a oedd wedi gorchfygu Babilon erbyn hyn, i'r Iddewon ddychwelyd i'w gwlad ac ailadeiladu'r Deml.
Cyn pen ugain mlynedd, roedd Deml newydd wedi ei chodi gan ddod, fel yr hen Deml, yn galon y bywyd Iddewig.
Safodd yr ail Deml am bron i chwe chan mlynedd.
Dan law y Rhufeiniaid
Yn ystod y ganrif gyntaf CC, wrth i'r ymerodraeth Rufeinig, dyfu daeth Israel yn rhan o'r byd Rhufeinig ond, fel y Celtiaid ym Mhrydain yn ystod yr un cyfnod, doedd y boblogaeth ddim eisiau colli ei hannibyniaeth ac ymladdodd yr Iddewon yn erbyn y goresgyniad Rhufeinig.
Serch hynny, erbyn 66 OC, llwyddodd y Rhufeiniaid i oresgyn y genedl a meddiannu'r wlad ac yn dilyn gwrthryfel yr Iddewon rhwng 67-70 OC, dinistriodd y Rhufeiniaid Gaersalem yn llwyr - gan gynnwys y Deml.
Ac mae'n ddiddorol i'r ail Deml, hefyd, gael ei dinistrio ar Tisha Be'Av!
Eu halltudio eto
Am yr ail waith alltudiwyd yr Iddewon o'u gwlad a dyma gychwyn gwasgariad hir y Iddewon a oedd i barhau tan 1948 pan sefydlwyd gwladwriaeth newydd Israel yn yr hen wlad.
I goff谩u eu buddugoliaeth bathodd y Rhufeiniaid ddarn arian newydd yn 71 OC gydag "Iudaea Capta" - "Cipio Judea" - mewn ysgrifen arno.
Rhoddwyd hefyd enw newydd i Gaersalem - Aelia Capitolina.
Mae'r Iddewon yn coff谩u y trychineb hyd heddiw - hyd yn oed mewn gwahanol ddathliadau.
Er enghraifft, mae'r adnod hon yn rhan o'r gwasanaeth priodas Iddewig, yn cael ei hadrodd gan y priodfab:
"Os anghofiaf di, Jerusalem, anghofied fy neheulaw ganu." (Salm 137:5).
Cychwynnodd gwrthryfel arall enwog yn erbyn y Rhufeiniaid yn y flwyddyn 132 dan arweiniad Simon bar Cochba - ond yn 135, trechodd y Rhufeiniaid ei fyddin.
Hyn eto ar Tisha Be'Av!
Dydd galar
Oherwydd y digwyddiadau hyn dydd galar yw Tisha Be'Av achyd yn oed heddiw mae Iddewon crefyddol yn ymprydio drwy'r dydd ac yn gwedd茂o yn y Synagog er mwyn coff谩u yr hyn a golwyd.
Ymhlith y darlleniadau yn y gwasanaethau Synagog yn ystod y dydd mae rhannau o lyfr Galarnad sy'n disgrifio llefain Jeremiah dros Gaersalem a S茂on.
Dim ond mur
 Heddiw, er bod gweddillion archeolegol o'r hen Deml Iddewig, nid oes adeiladau ar 么l. Dim ond un wal allanol sy'n sefyll o hyd.
Yn y flwyddyn 20CC yr adeiladwyd y wal hon - y wal orllewinol - felly nid yw yn rhan o'r Deml ei hunan.
Ond gan mai hi yw'r unig goffad corfforol o'r Deml L芒n mae Iddewon o bob rhan o't byd yn cyrchu ati i wedd茂o a theimlo'n rhan o bobl hen a fu'n byw yng Nghaersalem ers tri mileniwm.
Digwyddiadau eraill
Mae nifer o ddigwyddiadau pwysig eraill yn hanes yr Iddewon a'r byd 芒 chysylltiadau 芒 Tisha Be'Av.
Fe ddechreuodd y Rhyfel Byd Cyntaf yn 1914 ar Awst 1 - Tisha Be'Av yn y flwyddyn honno ac o ganlyniad i hwn, a threchu'r Almaen, codiodd y Nats茂aeth a oedd yn gyfrifol am yr Ail Ryfel Byd a'r Holocost.
Yn ystod y rhyfel hwn, dechreuwyd alltudio'r Iddewon - eto! - o Geto Warsaw i wersylloedd marwolaeth ym mis Gorffennaf 1942 - ar Tisha Be'Av.
A beth am Edward I?
Beth yw ei gysylltiad ef 芒 Tisha Be'Av?
Ar 么l gorchfygu Cymru yn 1282 trodd ei olygon at yr Iddewon a oedd yn byw yn Lloegr ac ar Orffennaf 18, 1290 - Tisha Be'Av y flwyddyn honno - gorchymynnodd yr Iddewon i gyd i adael ei deyrnas erbyn Tachwedd 1 yr un flwyddyn . . .
|
|
|
|
|
|
听
