大象传媒

Cyflawnodd y comisiynwyr eu br卯ff o safbwynt addysgol yn ddigon boddhaol, oherwydd roedd safon addysg yng Nghymru a Lloegr yn y cyfnod hwn yn echrydus o isel. Cymdeithasau crefyddol - y Gymdeithas Genedlaethol a'r Gymdeithas Brydeinig oedd yn cynnal nifer o'r ysgolion hyn, ond c芒i eraill eu rhedeg gan hen wragedd, cyn-filwyr a chymeriadau amheus ac annysgedig.

Tynnodd yr adroddiad sylw at ddiffyg hyfforddiant a gwybodaeth yr 'athrawon' hyn - dim ond 12.5% oedd wedi derbyn unrhyw hyfforddiant. Roedd dysgu, medden nhw, yn un o'r swyddi isaf ei statws yn y gymdeithas. Roedden nhw'n feirniadol iawn o adeiladu gwael llawer o'r 'ysgolion' ac o'r diffyg adnoddau ynddyn nhw.

Canmolon nhw rai ysgolion er hynny, a chafodd Ysgolion Sul glod am eu bod yn llwyddo i ddysgu gweithwyr cyffredin i ddarllen Cymraeg.

Agweddau eraill

Ond aeth y comisiynwyr ymhell y tu hwnt i'w br卯ff. Gwnaethon nhw sylwadau cas a dilornus ar ffordd y Cymry o fyw - yn arbennig felly'r iaith a'r grefydd anghydffurfiol. Yn 么l y comisiynwyr, roedd y Cymry'n genedl frwnt - meddai'r Parch. J. Pugh: 'Maen nhw'n caniat谩u i foch ddod i mewn (i'w cartrefi) yn aml. ... Mae toiledau yn brin iawn'. Roedden nhw'n honni bod y Cymry yn ddiog, yn anwybodus ac yn anfoesol. Ac ar yr iaith Gymraeg yr oedd y bai pennaf am hynny. Yn 么l Lingen, 'p'run ai yn y wlad neu yn y ffwrneisi, nid yw'r elfen Gymraeg fyth ar frig yr ysgol gymdeithasol ... mae'r iaith yn ei gadw (y Cymro) dan yr hatshys ... Iaith amaethyddiaeth hen ffasiwn a diwinyddiaeth yw hi ... tra bod y byd o'i amgylch i gyd yn Saesneg'.

Roedden nhw'n dadlau, hefyd, fod merched Cymru yn anfoesol gan eu bod yn 'caru ar y gwely'. Ac roedd y capeli anghydffurfiol yn cefnogi'r fath ymddygiad gwarthus, trwy annog pobl ifanc i gerdded adref o'r capel yn hwyr y nos, heb eu goruchwylio.

Yr ymateb i'r adroddiad

Bu'r ymateb yn amrywiol iawn:

• Gwylltiodd llawer o Gymry, yn eu plith Eglwyswyr amlwg, oherwydd cynnwys enllibus yr adroddiad. Brwydrodd rhai yn 么l trwy geisio profi nad oedd y comisiynwyr yn gymwys i'r gwaith - doedden nhw'n gwybod dim am addysg nac am Gymru. Ymhlith y rhain roedd Thomas Phillips, cyn-faer Casnewydd, a ysgrifennodd lyfr i amddiffyn y Cymry, ac Ieuan Fardd a gychwynnodd y cylchgrawn Y Gymraes, i brofi bod merched Cymru yn barchus a phur. Cyfansoddodd R.J.Derfel gerdd am yr adroddiad a'i galw yn 'Brad y Llyfrau Gleision', er cof am yr hen chwedl am Frad y Cyllyll Hirion, pan dwyllodd yr Eingl-Saeson y Cymry cynnar i gael ymsefydlu ar Ynys Prydain.
• Cafodd y Methodistiaid eu cynddeiriogi gan y feirniadaeth ar yr anghydffurfwyr, a dechreuon nhw weithredu yn wleidyddol er mwyn newid y sefyllfa. Rhoddodd hyn hwb i dwf y blaid Ryddfrydol yng Nghymru.
• Ond llyncodd llawer o'r Cymry'r cynnwys a theimlo cywilydd eu bod yn Gymry.
• Ymatebodd y capeli trwy annog eu haelodau i fyw yn barchus a throi'u cefnau ar hen arferion gwerin Cymru.
• Trodd llawer eu cefnau hefyd ar yr iaith Gymraeg a chredu mai'r Saesneg oedd iaith 'dod ymlaen yn y byd' - agwedd sydd ddim wedi diflannu'n llwyr yng Nghymru, hyd yn oed heddiw.

Creodd y Llyfrau Gleision hollt yn seice'r Cymry. Ar y naill law, aeth llawer ohonyn nhw i gredu eu bod yn israddol; ar y llaw arall, cafodd rhai eu hysbrydoli i frwydro yn erbyn y fath feirniadaeth a thros eu hawliau fel Cymry Cymraeg.